(186) وَإِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الْدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْیَسْتَجِیبُواْ لِی وَ لْیُؤمِنُوا بِی لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ
و هرگاه بندگانم از تو درباره من پرسند (بگو:) همانا من نزدیکم؛ دعای نیایشگر را آنگاه که مرا میخواند پاسخ میگویم. پس باید دعوت مرا بپذیرند و به من ایمان آورند، باشد که به رشد رسند.
نکتهها:
برخی افراد از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم میپرسیدند: خدا را چگونه بخوانیم؟ آیا خدا به ما نزدیک است که او را آهسته بخوانیم و یا اینکه دور است که با فریاد بخوانیم؟! این آیه در پاسخ آنان نازل شد.
دعا کننده، آنچنان مورد محبّت پروردگار قرار دارد که در این آیه، هفت مرتبه خداوند تعبیر خودم را برای لطف به او بکار برده است: اگر بندگان خودم درباره خودم پرسیدند، به آنان بگو: من خودم به آنان نزدیک هستم وهرگاه خودم را بخوانند، خودم دعاهای آنان را مستجاب میکنم، پس به خودم ایمان بیاورند ودعوت خودم را اجابت کنند. این ارتباط محبّتآمیز در صورتی است که انسان بخواهد با خداوند مناجات کند.
دعا کردن، همراه وهمرنگ شدن با کلّ هستی است. طبق آیات قرآن، تمام هستی در تسبیح و قنوت هستند؛ (کلّ له قانتون)**بقره، 116.*** و تمام موجودات به درگاه او اظهار نیاز دارند؛ (یَسئله مَن فی السموات والارض)**الرحمن، 29.*** پس ما نیز از او درخواست کنیم تا وصلهی ناهمگون هستی نباشیم.
قرآن درباره دعا سفارشاتی دارد، از آن جمله:
1- دعا و درخواست باید خالصانه باشد. (فادعوا اللّه مخلصین له الدین)**غافر، 14.***
2- با ترس و امید همراه باشد. (وادعوه خوفاً وطمعاً)**اعراف، 56 .***
3- با عشق و رغبت و ترس توأم باشد. (یدعوننا رغباً و رهباً)**انبیاء، 90 .***
4- با تضرّع و در پنهانی صورت بگیرد. (ادعوا ربکم تضرعاً و خفیة)**اعراف، 55 .***
5 - با ندا و خواندنی مخفی همراه باشد. (اذ نادی ربّه نداء خفیاً)**مریم، 3 .***
در اصول کافی، صدها حدیث در اهمیّت، نقش وآداب دعا، توجّه واصرار وذکر حاجتها هنگام دعا ودعای دسته جمعی وایمان به استجابت آن آمده است.**کافی، ج2، کتاب الدعا.***
سؤال: چرا گاهی دعای ما مستجاب نمیشود؟
پاسخ: عدم استجابت دعای ما به خاطر شرک یا جهل ماست. در تفسیر المیزان میخوانیم که خداوند در این آیه میفرماید: (اجیب دعوة الداع اذا دعان) خودم اجابت میکنم دعا کنندهای را که فقط مرا بخواند و با اخلاص تمام، از من طلب خیر کند. پس اگر دعا مستجاب نشد، یا به جهت آن است که ما از خداوند خیر نخواستهایم، و در واقع برای ما شرّ بوده و یا اگر واقعاً خیر بوده، خالصانه و صادقانه از خداوند درخواست نکردهایم و همراه با استمداد از غیر بوده است. و یا اینکه استجابت درخواست ما، به مصلحت ما نباشد که به فرموده روایات، در این صورت به جای آن بلایی از ما دور میشود ویا برای آینده ما یا نسل ما ذخیره میشود ویا در آخرت جبران میگردد.
در اصول کافی میخوانیم: کسی که غذای حرام بخورد، یا امر به معروف ونهی از منکر نکند ویا از سر غفلت وبیاعتنایی دعا کند، دعایش مستجاب نمیگردد.
معنای دعا، ترک کسب وکار نیست، بلکه توکّل به خداوند همراه با تلاش است. لذا در حدیث میخوانیم: دعای بیکار مستجاب نمیشود.
شاید قرار گرفتن آیهی دعا در میان آیات روزه به خاطر تناسب بیشتری است که ماه خدا با دعا دارد.
سؤال: با اینکه کارهای خداوند قانونمند و براساس عوامل و سنّتهای ثابت است، پس دعا چه نقشی دارد؟
پاسخ: همانگونه که انسان در سفر، حکم نماز و روزهاش غیر از انسان در وطن است، انسان دعا کننده با انسان غافل از خدا متفاوت هستند و سنّت خداوند لطف به اوّلی است، نه دوّمی. آری، دعا و گفتگو با خداوند، ظرفیّت انسان را برای دریافت الطاف الهی بیشتر میکند. همانگونه که توسل و زیارت اولیای خدا، شرایط انسان را عوض میکند. چنانکه اگر کودکی همراه پدر به مهمانی رود، دریافت محبّتش بیش از آن خواهد بود که تنها برود. بنابراین دعا، زیارت و توسل، سبب تغییر شرایط است، نه برهمزدن سنّتهای قطعی الهی.
درباره نزدیکی خدا به انسان، فیض کاشانی (ره) میگوید:
گفتم که روی خوبت، از ما چرا نهان است - گفتا تو خود حجابی ورنه رخم عیان است
گفتم فراق تا کی، گفتا که تا تو هستی - گفتم نفس همین است، گفتا سخن همان است
پیامها:
1- دعا در هرجا ودر هر وقت که باشد، مفید است. چون خداوند میفرماید: من نزدیک هستم. (فانّی قریب)**آنچه از اوقات مخصوصه، یا اماکن مقدّسه برای دعا مطرح شده برای فضیلت است، نه انحصار به آن ایام و یا اختصاص به آن امکنه.***
2- خداوند به ما نزدیک است، ولی ما چطور؟ اگر گاهی قهر او دامن ما رامیگیرد،
به خاطر دوری ما از خداوند است که در اثر گناهان میباشد. (فانّی قریب)
3- استجابت خداوند دائمی است، نه موسمی. «اُجیب» نشانهی دوام است.
4- با آنکه خدا همه چیز را میداند،امّا دعا کردن وظیفهی ماست. (فلیستجیبوا لی)
5 - دعا آنگاه به اجابت میرسد که همراه با ایمان باشد. (فلیؤمنوا بی)
6- دعا، وسیلهی رشد و هدایت است. (لعلّهم یرشدون)