(180) کُتِبَ عَلَیْکُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَکَ خَیْراً الْوَصِیَّةُ لِلْوَلِدَیْنِ وَالْأَقْرَبِینَ بِالْمَعْرُوفِ حَقّاً عَلَی الْمُتَّقِینَ
بر شما مقرّر شده که چون یکی از شما را (نشانههای) مرگ فرا رسد، اگر مالی از خود به جای گذارده، برای پدر ومادر ونزدیکان به طور شایسته وصیّت کند، این کار حقّ و شایسته پرهیزکاران است.
نکتهها:
بعضیها فکر میکنند وصیّت کردن، زمینهی زود مردن است، در حالی که یک نوع دوراندیشی است واینکه میفرماید: هنگام مرگ وصیّت کنید. چون آن لحظه، آخرین فرصت است وگرنه میتواند سالها قبل از فرا رسیدن مرگ، وصیّت کند.
بعضی وصیّت کردن را واجب دانستهاند، امّا از جملهی (حقّاً علی المتّقین) استفاده میشود که این عمل مستحبّ است وگرنه میفرمود: «حقّاً علی المؤمنین»
در آیهی شریفه به جای کلمه «مال» از کلمه (خیر) استفاده شده تا روشن شود که مال و ثروت، مایهی خیر و نیکی است و آنچه در اسلام مورد انتقاد قرار گرفته، مال حرام یا علاقهی زیاد به مال یا ترجیح دادن مال بر کمالات فردی و نیازهای اجتماعی و یا استثمار مردم برای تحصیل آن است.
وصیّت باید بر اساس (معروف) یعنی عقلپسند باشد، نه از روی کینه و انتقام و یا مهرورزیهای بیجا و بیرویه. چون از ارث، تنها بعضی از بستگان بهرهمند میشوند آن هم به مقدار معیّن، لذا اسلام سفارش میکند اگر در میان فامیل کسانی هستند که از ارث محرومند و یا سهم ارث آنان اندک است با وصیّت، در مورد توسعهی سهمیّه آنان اقدام نماید، ولی اگر کسی در این وصیّت رعایت عدالت نکند و یا ظلمی را روا دارد، گناه کبیره انجام داده است.**سفینةالبحار، «وصی».***
در لابلای متون روائی آمده است: شخصی با داشتن کودکانی صغیر، تمام اموال خود را در راه خدا بخشید. چون پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم متوجّه شدند، پرسیدند با این مرده چه کردید؟ گفتند: او را دفن کردیم. فرمود: اگر قبلاً به من خبر داده بودید، اجازه نمیدادم او را در قبرستان مسلمانان دفن کنید، چرا که او با داشتن این همه فرزند، برای آنان هیچ مالی نگذاشته و همه را در راه خدا داده است.**سفینةالبحار، «وصی».***
وصیّت، کار دقیقی است که اگر خدای ناکرده با بیتوجّهی انجام شود و بعداً عامل فتنه و ناراحتیهایی گردد، تمام کارهای خیر محو میشود. از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده است که فرمودند: گاهی انسان شصت سال عبادت میکند، ولی چون وصیّت نامهی خود را عادلانه تنظیم نمیکند، به دوزخ میرود.**نهجالفصاحة، جمله626.***
وصیّت، نشانهی آن است که مالکیّت انسان حتّی بعد از مرگ در مورد قسمتی از داراییهایش ادامه دارد.
مقدار وصیّت، یک سوم مال است و اگر شخصی در مورد بیش از این مقدار وصیّت کند، اجازهی وارثان شرط است. برای اینکه یاد بگیریم چگونه وصیّت کنیم، بهتر است وصیّت نامههای اولیای خدا، شهدا و علما را بخوانیم.
رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هرکس ابتدا به عهده بگیرد که وصیّت شخصی را انجام دهد، ولی سپس بدون عذر آنرا رها کند، هیچ عملی از او قبول نمیشود وتمام فرشتگانِ میان آسمان و زمین او را لعنت میکنند و دائماً در غضب خداوند است ودر برابر هر کلمهی «یا ربّ» که میگوید، یک لعنت بر او نثار میشود و پاداش تمام کارهای قبلی او به پای وصیّت کننده ثبت میگردد.**تفسیر اطیبالبیان.***
آثار و برکات وصیّت
1- وصیّت، نشانهی دقّت و اهل حساب بودن است.
2- وصیّت، نشانهی احترام به حقوق دیگران است.
3- وصیّت، انجام امور خیری است که از آن غفلت شده و تداوم عمل صالح، پس از مرگ است.
4- وصیّت، راهی برای پرکردن خلأهای اقتصادی و تعدیل ثروت است.
رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمودهاند: هرکس با وصیّت از دنیا برود، گویا شهید مرده است**وسائل، ج13، ص352.***
وصیّت برای والدین وبستگان، عامل تجدید محبّت ویک نوع قدرشناسی است. لذا در آغاز آیه وصیّت، والدین مطرح شدهاند تا علاوه بر سهم ارث، وصیّت به نوعی تنظیم شود که نفعش به آنان نیز برسد که این خود از مصادیق احسان است.
اقسام وصیّت
1- واجب: مثل وصیّت به حقّ اللّه، حقّالناس، قضای نماز و عبادات دیگر، پرداخت حقوق واجبه مانند خمس، زکات، دیون، بدهکاریهای مردم.
2- مستحبّ: مثل وصیّت به امور خیریّه.
3- مباح: مثل وصیّت فرزندان به نوع شغل، حرفه، لباس، طعام.
4- مکروه: مثل وصیّت به مقبره سازی.
5 - حرام: مثل وصیّت به ایجاد مراکز فساد، انتشار کتب ضالّه.
پیامها:
1- گرچه با مرگ، انسان از دنیا میرود، امّا پروندهی عمل او با کارهایی نظیر وصیّت باز میماند. (اذا حضر احدکم الموت.... الوصیة)
2- مال و ثروت، اگر در راه درست مصرف شود خیر است. (ان ترک خیر الوصیّة )
3- در وصیّت باید علاوه بر ارث، برای والدین و نزدیکان سهمی قرار داد. (الوصیّة للوالدین و الاقربین)
4- وصیّت باید بر اساس عرف پسندیدهی جامعه باشد. (الوصیّة... بالمعروف)
5 - ترک وصیّت، نوعی بیتقوایی نسبت به حقوق دیگران است. (الوصیّة... حقّاً علی المتّقین)