(178) یَأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ کُتِبَ عَلَیْکُمْ الْقِصَاصُ فِی الْقَتْلَی الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَالْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَالْأُنْثی بِالْأُنْثی فَمَنْ عُفِیَ لَهُ مِنْ أَخِیهِ شَیْءٌ فَاتِّبَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَأَدَآءٌ إِلَیْهِ بِإِحْسَنٍ ذَ لِکَ تَخْفِیفٌ مِّنْ رَّبِّکُمْ وَرَحْمَةٌ فَمَنِ اعْتَدَی بَعْدَ ذَ لِکَ فَلَهُ عَذَابٌ أَلِیمٌ
ای کسانی که ایمان آوردهاید! (قانون) قصاص در مورد کشتگان، بر شما (چنین) مقرّر گردیده است: آزاد در برابر آزاد و برده در برابر برده و زن در برابر زن، پس اگر کسی از ناحیه برادر (دینی) خود (یعنی صاحب خون و ولیّ مقتول) مورد عفو قرار گیرد. (یا قصاص او به خونبهاتبدیل شود) باید شیوهای پسندیده پیش گیرد و به نیکی (دیه را به ولی مقتول) بپردازد، این حکم تخفیف و رحمتی است از ناحیه پروردگارتان، پس برای کسی که بعد از این (از حکم خدا) تجاوز کند، عذاب درناکی دارد.
نکتهها:
«قصاص» از ریشه «قصّ» به معنای پیگیری است. لذا به داستان دنبالهدار و پی در پی «قصّه» میگویند. پیگیری قتل تا مجازات قاتل را «قصاص» گویند.
در هر اجتماعی گاه و بیگاه قتلی صورت میگیرد، یک دین جامع و کامل همانند اسلام، در قبال چنین حوادثی باید طرح و برنامهی عادلانه و منطقی ارائه دهد که بتواند جلوی ازدیاد وتکرار چنین حوادث وهمچنین جلوی انتقامهای نابجا و احیاناً سوءاستفادهها را بگیرد، تا قاتلان، جسور نشوند وخون مظلوم به هدر نرود.
در جاهلیّت قبل از اسلام، گاه به خاطر کشته شدن یک نفر، قبیلهای به خاک و خون کشیده میشد و جنگهای طولانی به راه میافتاد. اسلام با طرحی که در این آیه مطرح شده، هم حفاظت خون مردم و هم رضایت طرفین و رعایت حدود و اندازه را در نظر گرفته است. البتّه قانون قصاص، حکم الهی نیست که قابل عفو و اغماض نباشد، بلکه حقّی است برای صاحبان خون که میتوانند با گرفتن دیه و یا بدون آن، از حقّ خود صرفنظر کنند.
سؤال: چرا در قانون قصاص، جنسیّت مطرح است؟ اگر قاتل مرد و مقتول زن باشد، مرد را قصاص نمیکنند؟
پاسخ: قتل زن و مرد، از نظر الهی و انسانی و کیفر اخروی یکسان است، لکن در کیفر دنیوی فرق دارد و این به خاطر آن است که معمولا مرد نانآور خانه و قتل او سبب ضربه اقتصادی به خانواده است و قانون براساس نوع است، نه موارد نادر که ممکن است زنی نانآور باشد.
پیامها:
1- برای تحقّق احکام دینی، حکومت دینی لازم است. اجرای قانون قصاص بدون قدرت و حکومت، امکان ندارد. (یا ایّها الّذین آمنوا...)
2- در قانون قصاص، اصول تساوی و عدالت مورد توجّه است. (الحُرّ بالحُرّ و العبد بالعبد و الاُنثی بالاُنثی...)
3- قاطعیّت و عطوفت در کنار هم لازم است. (فمن عفی له من اخیه) گویا اولیای مقتول، برادر قاتل هستند و قاتل، از مرز اسلام و اخوت بیرون نمیرود.
4- حقوق اسلامی، آمیخته با اخلاق اسلامی است. (کتب علیکم القصاص... فمن عفی)
5 - اسلام، نه مانند یهود تنها راه را قصاص میداند و نه همچون مسیحیّت بهترین راه را عفو میشناسد، بلکه راههای مختلفی مثل قصاص، خونبها و عفو را مطرح میکند. (کتب علیکم القصاص... فمن عفی)
6- جواز عفو قاتل و تبدیل قصاص به گرفتن خونبها، برای تربیت شماست. (تخفیف من ربّکم)
7- تجاوز از حدود الهی و سوءاستفاده از آن ممنوع است. (فمن اعتدی علیه... فله عذاب الیم)
8 - اگر در قانونی تخفیف قرار دادید، جلو سوء استفادهها را بگیرید. (ذلک تخفیف... فمن اعتدی)