همه پدیده ها از یک نوع حرکت استکمالی برخوردار نیستند، بلکه حرکات استکمالی
﴿ صفحه 44﴾
پدیده ها و موجودات را به دو نوع کلی: ادراکی و طبیعی و یا علمی و غیر علمی می‌توان تقسیم کرد:
1ـ سیر تکاملی و سیر استکمالی برخی از موجودات صددرصد طبیعی است و آن‌ها از شناخت و ادراک بهره‌ای ندارند. مثلاً یک دانه گیاه وقتی در خاک قرار گیرد و شرایط رشد برای آن فراهم شود، رشد می‌کند و بی تردید تغییراتی که موجب می‌شود آن دانه به چندین دانه مشابه تبدیل گردد، مرهون ادراک و تشخیص علمی نیست و شعور و ادراک در رسیدن آن دانه به کمال طبیعی خود هیچ نقشی ندارد. هم چنین تغییرات و فعل و انفعالاتی که در پرتو شرایط خاص در یک تخم مرغ روی می‌دهد و موجب می‌گردد آن تخم مرغ تبدیل به جوجه شود، کاملا طبیعی است و مرهون علم و ادراک نمی‌باشد.
2ـ حرکت استکمالی پاره‌ای از موجودات ادراکی است، مثلاً جوجه چون برخوردار از شعور و ادراک است، مانند دانه گیاه نیست که حرکت تکاملی‌اش صرفاً طبیعی باشد، بلکه حرکت استکمالی جوجه تا تبدیل شدن به مرغ کامل، در گرو ادراکاتی است که اگر جوجه فاقد آن‌ها باشد به کمال لایق خودش نمی‌رسد. خداوند احساس گرسنگی و تشنگی و سرما و گرما را در آن قرار داده است و نیز آن جوجه را از قدرت تشخیص برخوردار ساخته، از این جهت دانه را می‌بیند و می‌شناسد و آن را از زمین برمی‌دارد و می‌بلعد. حال اگر جوجه احساس گرسنگی، تشنگی و ... نمی‌کرد و دانه و آب را از سنگ و چوب تشخیص نمی‌داد و آب سرد و آتش برای آن یکسال می‌بود؛ و یا اگر خللی در ادراکات آن ایجاد می‌شد و آنجا که باید احساس گرما کند، احساس سرما می‌کرد و آنجا که باید احساس گرسنگی می‌کرد، احساس سیری می‌کرد؛ نه تنها رشد و نُموی برایش حاصل نمی‌شد، بلکه ابداً قادر به ادامه زندگی نمی‌بود. پس رشد و نمو جوجه مرهون شعور و ادراک است؟ البته عوامل طبیعی و بیرونی که جوجه نقشی در پیدایش آن‌ها ندارد نیز نقش اساسی دارند: باید اکسیژن و حرارت مناسبی برای رشد جوجه باشد، باید دانه‌ای باشد که بخورد. سخن ما این است که رشد و نمو جوجه تنها در پرتو عوامل طبیعی نیست، بلکه در کنار عوامل طبیعی، عوامل ادراکی نیز در رشد آن دخالت دارند.
﴿ صفحه 45﴾