«انفاق» از جمله عبادتهایی است که احتمال خودنمایی و ریا در آن بسیار است. در مسأله انفاق، انسان علاوه بر این که باید ثواب عمل را در نظر داشته باشد، باید به گونهای عمل کند که به آبروی شخصی که قرار است به او انفاق شود لطمهای وارد نگردد. انسانهای دارای عزت نفس، از این که در جلوی چشم دیگران به آنها انفاق شود، ناراحت میشوند. اگر انسان بتواند به گونهای انفاق کند که فرد نیازمند حتی الامکان او را نشناسد بسیار بهتر است. هر قدر انسان در این کار مراقب حفظ آبروی افراد باشد، اجرش به مراتب بیش تر خواهد بود. گاهی یک عبادت بسیار کوچک، آن قدر ثواب پیدا میکند که انس و جن از شمردن آن عاجز میمانند. این به دلیل رعایت آداب و جهات حُسن عبادت و نیز اخلاصی است که در آن به کار رفته است. یک عمل فیزیکی و یا حرکت مادی به خودی خود نمیتواند ارزش بیافریند، بلکه غیر از حُسن فعلی، حسن فاعلی هم باید در کار باشد؛ یعنی نه تنها خودِ کار باید خوب باشد، بلکه فاعل و کننده کار نیز باید نیّت خوبی برای انجام آن داشته باشد. قرآن کریم در این باره میفرماید: مَثَلُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ کَمَثَلِ حَبَّة أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ فِی کُلِّ سُنْبُلَة مِائَةُ حَبَّة؛**بقره (2)، 261.*** مَثَل آنان که مالشان را در راه خدا انفاق میکنند، به مانند دانهای است که از یک دانه هفت خوشه بروید، در هر خوشه صد دانه باشد ـ که یک دانه هفت صد شود. البته، این ارزش و ثواب به
﴿ صفحه 227﴾
شرطی است که انقاق فقط برای خدا، و به تعبیر قرآن «یُرِیدُونَ وَجْهَ اللّهِ»**روم (30)، 38.*** و «ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللّهِ»**بقره (2)، 207.*** باشد.
انسان ممکن است عملی را به درستی انجام دهد، اما با انجام کار نادرستی، ارزش آن را از بین ببرد؛ مانند آتشی که محصولی را بسوزاند: «إِعْصارٌ فِیهِ نارٌ»**همان، 266.***. از جمله کارهایی که موجب از بین رفتن اعمال خوب انسان میگردد، منّت گذاری است. قرآن کریم در این باره میفرماید: لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَ الاَْذی؛**همان، 264.*** صدقههای خود را با منّت و آزار تباه نسازید.
تأکید قرآن نسبت به خلوص در انفاق، به مراتب بیش تر از تأکید بر اخلاص در نماز است. البته تردیدی نیست که ریا در نماز موجب بطلان آن خواهد شد، اما کم تر آیهای در قرآن وجود دارد که به اخلاص در نماز سفارش کرده باشد. این بدان سبب است که شائبه بروز ریا در انفاق بسیار بیش تر از نماز است.
امام صادق(علیه السلام) در این فراز از سفارشهای خود به عبداللّه بن جندب میفرمایند: جلوی چشم مردم انفاق مکن تا ایشان تو را ستایش کنند؛ اگر چنین کنی، در واقع، اجر خودت را دریافت کردهای (یعنی دیگر اجری نزد خدا نخواهی داشت)، چنان باش که وقتی با دست راستت انفاق میکنی دست چپت آگاه نشود. برای صدقه پنهانی (که عدم اطلاع مردم از آن در دنیا هیچ ضرری به تو نمیرساند) بهترین پاداش را در روز قیامت پیش چشم همه خلایق به تو خواهند داد.
البته انسان نباید به این دلیل که شاید عملش آمیخته با ریا باشد به طور کلی سراغ کارهای خیر و از جمله انفاق نرود. این کار ممکن است از دسایس شیطان باشد تا ما را از انجام اعمال نیک باز دارد. به هر حال، انسان با بخشیدن چیزهای مورد علاقه خود به دیگران مرتبهای از مبارزه با نفس را، که موجب پاک شدن از برخی آلودگیها میشود، پشت سر میگذارد و شاید هیچ چیزی به اندازه بخل ورزیدن، برای مؤمن ناشایست
﴿ صفحه 228﴾
نباشد. خداوند در قرآن میفرماید: وَ مَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ؛**حشر (59)، 9.*** و هر کس خود را از خوی بخل و حرص دنیا نگاه دارد، آنان به حقیقت رستگاران عالمند. سخاوت مندان، هرچند که ثروت خود را در راه خدا مصرف نکرده باشند، نسبت به بخیلان به بهشت نزدیک ترند.
نکته دیگر این که، گاهی انجام کار خیر به شکل علنی، البته در صورتی که انسان بتواند بر نفس خود مسلط باشد، برکات و ثواب فراوانی دارد. وقتی انسان کار خیری را به صورت علنی انجام میدهد، دیگران هم انگیزه و رغبت پیدا میکنند که مشابه آن را انجام دهند. اگر بنا باشد که هیچ کار خیری در پیش چشم دیگران انجام نشود، مردم جامعه، به خصوص کودکان و نوجوان ها، به اهمیت کار خیر پی نمیبرند. قرآن کریم میفرماید: الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِیَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ؛**بقره (2)، 274.*** کسانی که مال خود را انفاق کنند در شب و روز، نهان و آشکار، آنان را پاداش نیکو نزد پروردگارشان خواهد بود، هرگز [از حادثه آینده] بیمناک و [از امور گذشته]اندوهگین نخواهند گشت. در این آیه و برخی آیات دیگر، هم انفاق پنهانی و هم انفاق علنی تأیید و تأکید شده است.
اثر دیگری که انجام علنی اعمال نیک خواهد داشت این است که جلوی بسیاری از سوءظنها را میگیرد؛ مثلاً اگر کسی مخفیانه خمس و زکات بپردازد، ممکن است موجب بدگمانی مردم شود و فکر کنند که آن شخص واجبات دینی اش را انجام نمیدهد.