در حدیثی از پیامبر اکرم (صلی اللّه علیه و آله و سلم ) می خوانیم که ((الحمد ام القرآن )) و این به هنگامی بود که جابر بن عبدالله انصاری خدمت پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلم ) رسید، پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلم ) به او فرمود:
((الا اعلمک افضل سورة انزلها الله فی کتابه؟ قال فقال له جابر بلی بابی انت و امی یا رسول الله ! علمنیها، فعلمه الحمد، ام الکتاب ))
((آیا برترین سوره ای را که خدا در کتابش نازل کرده به تو تعلیم کنم، جابر عرض کرد آری پدر و مادرم به فدایت باد، به من تعلیم کن، پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلم ) سوره حمد که ام الکتاب است به او آموخت سپس اضافه فرمود این سوره شفای هر دردی است مگر مرگ )).**مجمع البیان و نورالثقلین آغاز سوره حمد***
و نیز از پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلم ) نقل شده که فرمود: ((و الذی نفسی بیده ما انزل الله فی التوراة، و لا فی الزبور، و لا فی القرآن مثلهاهی ام الکتاب )) ((قسم به کسی که جان من به دست او است خداوند نه در تورات و نه در انجیل و نه در زبور، و نه حتی در قرآن، مثل این سوره را نازل نکرده است، و این ام الکتاب است )).**همان***
دلیل این سخن با تاءمل در محتوای این سوره روشن می شود، چرا که این سوره در حقیقت فهرستی است از مجموع محتوای قرآن، بخشی از آن توحید و شناخت صفات خدا است، بخشی در زمینه معاد و رستاخیز سخن می گوید و بخشی از هدایت و ضلالت که خط فاصل مؤمنان و کافران است سخن می گوید، و نیز در آن اشارهای است به حاکمیت مطلق پروردگار و مقام ربوبیت و نعمتهای
@@تفسیر نمونه، جلد1، صفحه 4@@@
بی پایانش که به دو بخش عمومی و خصوصی (بخش رحمانیت و رحیمیت ) تقسیم می گردد، و همچنین اشاره به مساءله عبادت و بندگی و اختصاص آن به ذات پاک او شده است .
در حقیقت هم بیانگر توحید ذات است، هم توحید صفات، هم توحید افعال، و هم توحید عبادت .
و به تعبیر دیگر این سوره مراحل سه گانه ایمان : اعتقاد به قلب، اقرار به زبان، و عمل به ارکان را در بر دارد، و می دانیم ((ام )) به معنی اساس و ریشه است .
شاید به همین دلیل است که ((ابن عباس )) مفسر معروف اسلامی می گوید: ((ان لکل شی ء اساسا... و اساس القرآن الفاتحة )).
((هر چیزی اساس و شالوده ای دارد... و اساس وزیر بنای قرآن، سوره حمد است )). روی همین جهات است که در فضیلت این سوره از پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلم ) نقل شد: ((ایما مسلم قراء فاتحة الکتاب اعطی من الاجر کانما قراء ثلثی القرآن، واعطی من الاجر کانما تصدق علی کل مؤمن و مؤمنه )) هر مسلمانی سوره حمد را بخواند پاداش او به اندازه کسی است که دو سوم قرآن را خوانده است (و طبق نقل دیگری پاداش کسی است که تمام قرآن را خوانده باشد) و گوئی به هر فردی از مردان و زنان مؤمن هدیه ای فرستاده است )).**مجمع البیان آغاز سوره حمد.***
تعبیر به دو سوم قرآن شاید به خاطر آنست که بخشی از قرآن توجه به خدا است و بخشی توجه به رستاخیز و بخش دیگری احکام و دستورات است که بخش اول و دوم در سوره حمد آمده، و تعبیر به تمام قرآن به خاطر آن است که همه قرآن را از یک نظر در ایمان و عمل می توان خلاصه کرد که این هر دو در سوره
@@تفسیر نمونه، جلد1، صفحه 5@@@
حمد جمع است .