از کجا میتوان فهمید که عبادتمان خالصانه است؟ نشانههای اخلاص چند چیز است:
1. عدم توقّع از دیگران
اگر کار برای خداست، انسان مخلص، چشمداشت تشکّر و قدردانی از غیر خدا ندارد. اگر قدر نشناسی و ناسپاسی هم دید، باز در عمل خویش ثابت قدم و استوار است. این نشانه آن است که برای خدا کار میکند.
سوره «هل اتی» در شأن حضرت علی و حضرت فاطمه و امام حسن و امام حسین علیهم السلام نازل شد، که سه روز روزه نذری گرفته بودند، و در هر سه روز، افطار خود را به مسکین و یتیم و اسیر دادند و با آب، افطار کردند. سخن این خانواده با اخلاصِ، چنین بود: «إِنَّمَا نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِیدُ مِنکُمْ جَزَآءً وَلَا شُکُوراً»**دهر، آیه 9.*** ما شما را بخاطر خدا طعام دادیم، و از شما پاداش و تشکّری نمیخواهیم.
گاه کسی بدون چشم داشتِ مالی، خدمتی انجام میدهد ولی در باطن دوست دارد این را همه مردم بدانند و اذعان کنند که بی مزد و رایگان کار میکند و این با اخلاص سازگار نیست. اگر کسی از این ناراحت شود که ذکر خیری از دیگران به میان میآید و از او نه، در واقع در اخلاصِ نیت او خلل وارد میشود.
2. توجّه به تکلیف، نه عنوان
مخلصان، بنده تکلیفاند، نه اسیر عنوان!
چه بسا کارهای لازم که بر زمین مانده، و کسی سراغش نیم رود، تنها به این جهت که عنوان مهم و معتبری همراه ندارد.
اخلاص را از آنجا میتوان شناخت که انسان تکلیفش را - هر چه باشد - انجام دهد و کارهای بزرگ و کوچک، با عنوان و بی عنوان، دارای نمود و آوازه یا گمنام و ناشناخته، برایش یکسان باشد. اگر جز این باشد، رگههایی از ناخالصی در نیتش وجود دارد.
3. پشیمان نشدن
انسان مخلص، از کار نیکی که کرده، پشیمان نمیشود. چون نزد خدا پاداشش محفوظ است و به وظیفه هم هر چه بوده عمل کرده است. پس پشیمانی چرا؟
اگر به قصد قربت، به دیدار کسی یا به مجلس ختم رفتید، امّا آنان متوجه حضور شما نشدند و تشکّر نکردند، پشیمانی ندارد. اگر در این شرایط از رفتن پشیمان شدید، پای اخلاصتان میلنگد.
4. عدم تأثیر استقبال یا بی اعتنایی
این هم نشان دیگری از اخلاص است. این نباشد که چون کارتان مورد ستایش واستقبال قرار میگیرد، تشویق بهانجام آن شوید، واین نباشد که چون کارتان با بیاعتنایی وبیمهری مردم روبرو شود سست شوید. اگر کار برای خداست نباید تشویق و استقبال یا بی اعتنایی و عدم قبول مردم در انسان مخلص مؤثر واقع شود. اگر کار برای خداست نباید تشویق و استقبال یا بی اعتنایی و عدم قبول مردم در انسان مخلص مؤثر واقع شود.
امیرالمؤمنین علیه السلام در این زمینه، ضابطه و ملاک جالبی به دست ما داده است. میفرماید:
«لِلْمُرائِی ثَلاثُ عَلاماتٍ: یَکْسِلُ اِذا کانَ وَحْدَهُ یَنْشِطُ اِذا کانَ فِی النّاسِ وَ یَزیدُ فِی الْعَمَلِ اِذا کانَ اُثنِیَ وَ یَنْقُص اِذا ذُمَّ»**محجةالبیضاء، ج 6، ص 144.***
ریاکار، سه علامت دارد: اوّل آنکه وقتی تنهاست، با کسالت و بیحالی عمل میکند. دوّم آنکه در حضور مردم، نشاط میورزد. سوّم آنکه اگر تعریفش کنند، میافزاید و اگر ملامتش کنند، میکاهد.
5 . یگانگی ظاهر و باطن
از نشانههای دیگر خلوص، همگونی ظاهر و باطن است. عملش در ظاهر با نیّتش در باطن یکسان باشد. گندمنمای جو فروش نباشد، و همان باد که نشان میدهد، «بود» و «نمود»ش یکی باشد.
علی علیه السلام فرموده است: «مَنْ لَمْ یَخْتَلِفْ سِرُّهُ وَ عَلانِیَتُهُ وَ فِعْلُهُ وَ مَقالَتُهُ، فَقَدْ اَدّیَ الاَمانَةَ وَاخْلَصَ الْعبادَة».**نهجالبلاغه، نامه 26.*** کسی که ظاهر و باطنش و نهان و آشکارش و رفتار و گفتارش با هم اختلاف نداشته باشد، او امانت الهی را ادا کرده و عبادت و بندگی را خالص ساخته است. نشانههای دیگری هم برای اخلاص وجود دارد که به همین قدر، بسنده میشود.
آنکه اخلاص دارد، نورانیتی در دل، توفیقی در عمل، پاداشی در دنیا و آخرت، عاقبت بخیری و خوش نامی، محبوبیّت و نام نیک خواهد داشت. این وعده الهی است که پاداش نیکوکاران خالص و بندگان مخلص ضایع نمیشود.
پس نمازی بخوانیم، با اخلاص و توجّه به خدا.
نمازی که خواندنش، یک دعای مستجاب دارد.**وسائلالشیعه، ج 4، ص 1016.***
نمازی که به انتظار نشستن برای آن، خود عبادت است.**وسائلالشیعه، ج 3، ص 85.***
نمازی که از انفاق خانهای پر از طلا بهتر است.**وسائلالشیعه، ج 3، ص 26.***
نماز بخوانیم، و حق آن را ضایع نکنیم، در انجام آن سستی و کاهلی نکنیم، گاه و بیگاه، ترک نکنیم، به خاطر مشغولیات دیگر، آن را عقب نیندازیم.
نماز اوّل وقت و به جماعت را فراموش نکنیم. که ... یاد خدا بزرگتر از هر چیز است: «وَلَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ»**عنکبوت، آیه 45.***