بدون شک ((صالح المؤمنین )) معنی وسیعی دارد که همه مؤمنان صالح و با تقوا و کامل الایمان را شامل می شود، هر چند صالح در اینجا مفرد است، و نه جمع ولی چون معنی جنسی دارد از آن عمومیت استفاده می شود . ** بعضی صالح را در این جا جمع دانسته و گفته اند نظر به این که واو صالحوا به هنگام اضافه حذف می شود در رسم الخط قرآن نیز نیامده است، ولی این معنی بعید به نظر می رسد . ***
اما در اینکه مصداق اتم و اکمل آن در اینجا کیست ؟ از روایات متعددی استفاده می شود که منظور ((امیر مؤمنان )) علی (علیه السلام ) است .
در حدیثی از امام باقر (علیه السلام ) می خوانیم : لقد عرف رسول الله (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) علیا (علیه السلام ) اصحابه مرتین : اما مرة فحیث قال : من کنت مولاه فعلی مولاه و اما الثانیة فحیث نزلت هذه الایة : فان الله هو مولاه و جبریل و صالح المؤمنین . . .)) اخذ رسول الله (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) بید علی (علیه السلام ) فقال : ایها الناس هذا صالح المؤمنین ! ! : ((رسول خدا دو بار علی (علیه السلام ) را (با صراحت ) به یارانش معرفی کرده
@@تفسیر نمونه جلد 24 صفحه 281@@@
یکبار آنجا که فرمود : (در غدیر خم ) : من کنت مولاه فعلی مولاه : ((هر کس من مولای او هستم علی مولای او است ))، و اما بار دوم هنگامی که آیه ان الله هو مولاه . . . نازل شد، رسول خدا دست علی (علیه السلام ) را گرفت و فرمود : ای مردم این ((صالح المؤمنین )) است )) ! ** تفسیر مجمع البیان جلد 10 صفحه 316 . ***
این معنی را بسیاری از علمای اهل سنت نیز در کتابهای خود نقل کرده اند از جمله علامه ((ثعلبی )) و علامه ((گنجی )) در ((کفایة الطالب )) و ((ابوحیان اندلسی )) و ((سبط ابن جوزی )) و غیر آنها . ** برای توضیح بیشتر به جلد 3 احقاق الحق صفحه 311 مراجعه فرمائید . ***
جمعی از مفسران از جمله ((سیوطی )) در ((درالمنثور)) ذیل آیه مورد بحث و ((قرطبی )) در تفسیر معروف خود و همچنین ((آلوسی )) در ((روح المعانی )) در تفسیر همین آیه این روایت را نقل کرده اند .
نویسنده ((روح البیان )) بعد از نقل این روایت از ((مجاهد)) می گوید : مؤید این حدیث، حدیث معروف ((منزله )) است که پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) به علی (علیه السلام ) فرمود : انت منی بمنزلة هارون من موسی، زیرا عنوان ((صالحین )) در آیات قرآن برای انبیاء آمده است، از جمله در آیه و کلا جعلنا صالحین (انبیاء - 72) و در آیه الحقنا بالصالحین (یوسف - 101) می باشد (که در اولی عنوان ((صالح )) به جمعی از انبیاء، و در دومی به حضرت یوسف اطلاق شده است ) و هنگامی که علی (علیه السلام ) به منزله ((هارون )) باشد، او نیز مصداق صالح است (دقت کنید) .
کوتاه سخن اینکه : احادیث در این زمینه فراوان است، مفسر معروف محدث ((بحرانی )) در تفسیر ((برهان )) بعد از ذکر روایتی در این زمینه از محمد بن
@@تفسیر نمونه جلد 24 صفحه 282@@@
عباس ** به نظر می رسد که محمد بن عباس در این جا همان ابو عبدالله معروف به ابن الحجام است، نویسنده کتاب ما نزل من القرآن من اهل بیت (ع) که جمعی از علما گفته اند : کتابی است که همچون آن تا کنون تالیف نیافته ( جامع الرواة جلد 2 صفحه 134 ) . *** نقل می کند که او 52 حدیث در این زمینه از طرق شیعه و اهل سنت جمع آوری کرده، سپس خود او به نقل قسمتی از آن می پردازد . ** تفسیر برهان جلد 4 صفحه 353 ذیل حدیث 2 . ***