گفتیم مهمترین بحث این سوره همان بحث طلاق است که از نخستین آیه آن شروع می شود، روی سخن را به پیامبر اسلام (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) به عنوان پیشوای بزرگ مسلمانان کرده سپس یک حکم عمومی را با صیغه جمع بیان می کند و می فرماید : ای پیامبر هنگامی که خواستید زنان را طلاق دهید آنها را در زمان عده طلاق دهید)) ! (یا ایها النبی اذا طلقتم النساء فطلقوهن لعدتهن ) .
این نخستین حکم از احکام پنج گانه ای است که در این آیه آمده است، و چنانکه مفسران از آن استفاده کرده اند منظور این است که صیغه طلاق در زمانی اجرا شود که زن از عادت ماهیانه پاک شده، و با همسرش نزدیکی نکرده باشد، زیرا طبق آیه 228 سوره بقره عده طلاق باید به مقدار ((ثلاثة قروء)) (سه بار پاک شدن ) بوده باشد، و در اینجا تاءکید می کند که طلاق باید با آغاز عده همراه گردد، و این تنها در صورتی ممکن است که طلاق در حال پاکی بدون آمیزش تحقق یابد چه اینکه اگر طلاق در حال حیض واقع شود آغاز زمان عده از آغاز طلاق جدا می شود و شروع عده بعد از پاک شدن خواهد بود .
و همچنین اگر در حال طهارتی باشد که با همسرش نزدیکی کرده باز جدائی مسلم است زیرا چنین پاکی به خاطر آمیزش دلیلی بر نبودن نطفه در رحم نیست (دقت کنید) .
به هر حال این نخستین شرط طلاق است .
در روایات متعددی از پیامبر گرامی اسلام (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) نقل شده است که ((هر گاه کسی همسرش را در عادت ماهیانه طلاق دهد باید اعتناء به آن طلاق نکند، و باز
@@تفسیر نمونه جلد 24 صفحه 221@@@
گردد تا زن پاک شود سپس اگر می خواهد او را طلاق دهد اقدام کند)) . ** این روایات در کتاب الطلاق از صحیح مسلم جلد 2 صفحه 1903 به بعد آمده است . ***
همین معنی در روایات اهل بیت (علیهمالسلام ) نیز به طور مکرر آمده، حتی به عنوان تفسیر آیه ذکر شده است . ** وسائل الشیعه جلد 15 صفحه 348 باب کیفیة طلاق العدة . ***
سپس به دومین حکم که مساءله نگه داشتن حساب عده است پرداخته می فرماید : ((حساب عده را نگه دارید)) (و احصوا العدة ) .
دقیقا ملاحظه کنید که سه بار زن، ایام پاکی خود را به پایان رساند و عادت ماهیانه ببیند، هنگامی که سومین دوران پاکی پایان یافت، و وارد عادت ماهیانه سوم شد، ایام عده سر آمده و پایان یافته است .
اگر در این امر دقت نشود ممکن است، دوران عده بیش از مقدار لازم محسوب گردد، و ضرر و زیانی متوجه زن شود، چرا که او را از ازدواج مجدد باز می دارد، و اگر کمتر باشد، هدف اصلی از عده که حفظ حریم ازدواج اول، و مساءله عدم انعقاد نطفه است رعایت نشده .
((احصوا)) از ماده ((احصاء)) به معنی شمارش است و در اصل از ((حصی )) به معنی ریگ گرفته شده، زیرا بسیاری از مردم در زمانهای قدیم که به خواندن و نوشتن آشنا نبودند، حساب موضوعات مختلف را با ریگها نگه می داشتند .
قابل توجه اینکه : مخاطب به نگه داری حساب عده، مردان هستند، این به خاطر آن است که مساءله ((حق نفقه و مسکن )) بر عهده آنها است، و همچنین ((حق رجوع )) نیز از آن آنان است، و گرنه زنان نیز مؤظفید که برای روشن شدن تکلیفشان حساب عده را دقیقا نگه دارند .
بعد از این دستور، همه مردم را به تقوی و پرهیزگاری دعوت کرده
@@تفسیر نمونه جلد 24 صفحه 222@@@
می فرماید : ((از خدائی که پروردگار شما است به پرهیزید)) (و اتقوا الله ربکم )
او پروردگار و مربی شما است، و دستوراتش، ضامن سعادت شما می باشد، بنابراین فرمانهای او را به کار بندید و از عصیان و نافرمانیش به پرهیزید، مخصوصا در امر طلاق و نگهداری حساب عده دقت به خرج دهید .
بعد به ((سومین )) و ((چهارمین )) که یکی مربوط به شوهران است و دیگری مربوط به زنان، می فرماید : ((شما آنها را از خانه هایشان، خارج نسازید، و آنها نیز از خانه ها در دوران عده خارج نشوند)) (لا تخرجوهن من بیوتهن و لا یخرجن ) .
گرچه بسیاری از بیخبران، این حکم اسلامی را به هنگام طلاق اصلا اجرا نمی کنند، و به محض جاری شدن صیغه طلاق، هم مرد به خود اجازه می دهد که زن را بیرون کند، و هم زن خود را آزاد می پندارد که از خانه شوهر خارج شود و به خانه بستگان بازگردد، ولی این حکم اسلامی فلسفه بسیار مهمی دارد، زیرا علاوه بر حفظ احترام زن، غالبا زمینه را برای بازگشت شوهر از طلاق، و تحکیم پیوند زناشوئی، فراهم می سازد .
پشت پا زدن به این حکم مهم اسلامی که در متن قرآن مجید آمده است سبب می شود که بسیاری از طلاقها به جدائی دائم منتهی شود، در حالی که اگر این حکم اجرا می شد، غالبا به آشتی و بازگشت مجدد منتهی می گشت .
ولی از آنجا که گاهی شرائطی فراهم می شود که نگهداری زن بعد از طلاق در خانه طاقت فرسا است، به دنبال آن پنجمین حکم را به صورت استثناء اضافه کرده، می گوید : ((مگر اینکه آنها کار زشت آشکاری را انجام دهند)) (الا ان یاتین بفاحشة مبینة ) .
مثلا آنقدر، ناسازگاری، بدخلقی، و بدزبانی با همسر و کسان او کند که ادامه حضور او در منزل، باعث مشکلات بیشتر گردد .
@@تفسیر نمونه جلد 24 صفحه 223@@@
این معنی در روایات متعددی که از ائمه اهل بیت (علیهمالسلام ) نقل شده است دیده می شود . ** تفسیر نور الثقلین جلد 5 صفحه 350 و 351 حدیث 17، 18، 19، 20 . ***
البته منظور هر مخالفت و ناسازگاری جزئی نیست، زیرا در مفهوم کلمه ((فاحشه )) کار زشت مهم افتاده است، بخصوص اینکه با وصف ((مبینه )) نیز توصیف شده است .
این احتمال نیز وجود دارد که منظور از فاحشه ((عمل منافی با عفت )) است و در روایتی از امام صادق (علیه السلام ) نیز نقل شده، و منظور از خارج ساختن در این صورت بیرون بردن برای اجرای حد و سپس بازگشت به خانه است .
جمع میان هر دو معنی نیز ممکن است .
و باز به دنبال بیان این احکام به عنوان تاءکید می افزاید : ((این حدود و مرزهای الهی است، هر کس از حدود الهی تجاوز کند به خویشتن ستم کرده )) (و تلک حدود الله و من یتعد حدود الله فقد ظلم نفسه ) .
چرا که این قوانین و مقررات الهی ضامن مصالح خود مکلفین است، و تجاوز از آن خواه از ناحیه مرد باشد یا زن لطمه به سعادت خود آنان می زند .
و در پایان آیه ضمن اشاره لطیفی به فلسفه عده، و عدم خروج زنان از خانه و اقامتگاه اصلی، می فرماید : ((تو نمی دانی شاید خداوند بعد از این ماجرا وضع تازه و وسیله اصلاحی فراهم سازد)) (لا تدری لعل الله یحدث بعد ذلک امرا) .
با گذشتن زمان، طوفان خشم و غضب که غالبا موجب تصمیمهای ناگهانی در امر طلاق و جدائی می شود فرو می نشیند، و حضور دائمی زن در خانه در کنار مرد در مدت عده، و یادآوری عواقب شوم طلاق، مخصوصا در آنجا که پای فرزندانی در کار است، و اظهار محبت هر یک نسبت به دیگری، زمینه ساز رجوع
@@تفسیر نمونه جلد 24 صفحه 224@@@
می گردد، و ابرهای تیره و تار دشمنی و کدورت را غالبا از آسمان زندگی آنها دور می سازد .
جالب اینکه در حدیثی از امام باقر (علیه السلام ) می خوانیم : المطلقة تکتحل و تختضب و تطیب و تلبس ما شائت من الثیاب، لان الله عز و جل یقول لعل الله یحدث بعد ذلک امرا لعلها ان تقع فی نفسه فیراجعها .
((زن مطلقه در دوران عده اش می تواند آرایش کند، سرمه در چشم نماید، و موهای خود را رنگین، و خود را معطر، و هر لباسی که مورد علاقه او است بپوشد، زیرا خداوند می فرماید : شاید خدا بعد از این ماجرا وضع تازه ای فراهم سازد، و ممکن است از همین راه زن بار دیگر قلب مرد را تسخیر کرده و مرد رجوع کند)) ! ** تفسیر نور الثقلین جلد 5 صفحه 352 حدیث 24 . ***
همانگونه که گفتیم تصمیم بر جدائی و طلاق غالبا تحت تاءثیر هیجانهای زودگذر است که با گذشت زمان و معاشرت مستمر مرد و زن در یک مدت نسبتا طولانی (مدت عده ) و اندیشه در پایان کار، صحنه به کلی دگرگون می شود، و بسیاری از جدائیها به آشتی منتهی می گردد اما به شرط اینکه دستورهای اسلامی فوق یعنی ماندن زن در مدت عده در خانه همسر سابق دقیقا اجرا شود .
به خواست خدا بعدا خواهیم گفت که همه اینها مربوط به ((طلاق رجعی )) است
نکته ها :