از مجموع آیات فوق، نشانه های متعددی برای منافقان، استفاده می شود که در یک جمع بندی می توان، آن را در ده نشانه، خلاصه کرد :
1 - دروغگوئی صریح و آشکار (و الله یشهد ان المنافقین لکاذبون ) .
2 - استفاده از سوگندهای دروغین برای گمراه ساختن مردم (اتخذوا ایمانهم جنة ) .
3 - عدم درک واقعیات، بر اثر رها کردن آئین حق، بعد از شناخت آن (لا یفقهون ) .
4 - داشتن ظاهری آراسته و زبانی چرب، علی رغم تهی بودن درون و باطن (و اذا رایتهم تعجبک اجسامهم ) .
5 - بیهودگی در جامعه و عدم انعطاف در مقابل حق، همچون یک قطعه چوب خشک (کانهم خشب مسندة ) .
6 - بدگمانی و ترس و وحشت از هر حادثه و هر چیز به خاطر خائن بودن (یحسبون کل صیحة علیهم ) .
7 - حق را به باد سخریه و استهزاء گرفتن (لووا روؤسهم ) .
8 - فسق و گناه (ان الله لا یهدی القوم الفاسقین ) .
9 - خود را مالک همه چیز دانستن، و دیگران را محتاج به خود پنداشتن (هم الذین یقولون لا تنفقوا علی من عند رسول الله حتی ینفضوا) .
10 - خود را عزیز و دیگران را ذلیل، تصور کردن (لیخرجن الاعز
@@تفسیر نمونه جلد 24 صفحه 165@@@
منها الاذل ) .
بدون شک نشانه های منافق منحصر به اینها نیست، و از آیات دیگر قرآن و روایات اسلامی و نهج البلاغه نیز نشانه های متعدد دیگری برای آنها استفاده می شود، حتی در معاشرتهای روزمره می توان به اوصاف و ویژگیهای دیگری از آنها پی برد، ولی آنچه در آیات این سوره آمده، قسمت مهم و قابل توجهی از این اوصاف است .
در نهج البلاغه خطبه ای مخصوص توصیف منافقان است، در قسمتی از آن خطبه چنین آمده است :
ای بندگان خدا شما را به تقوی و پرهیزکاری سفارش می کنم و از منافقان برحذر می دارم، چرا که آنها گمراه و گمراه کننده اند، خطاکار و غلط اندازند .
هر روز به رنگ تازه ای درمی آیند، و به قیافه ها و زبانهای مختلف خودنمائی می کنند .
از هر وسیله ای برای فریفتن و درهم شکستن شما بهره می گیرند و در هر کمینگاهی به کمین شما نشسته اند .
بدباطن و خوشظاهرند، و پیوسته مخفیانه برای فریب مردم گام برمی دارند، و از بیراهه ها حرکت می کنند .
گفتارشان به ظاهر شفابخش، اما کردارشان، دردی است درمانناپذیر .
بر رفاه و آسایش مردم، حسد می ورزند، و اگر کسی گرفتار بلائی شود خوشحالند .
همواره امیدواران را ماءیوس می کنند و همه جا آیه یاءس می خوانند .
آنها در هر راهی کشته ای دارند ! و برای نفوذ در هر دلی راهی ! و برای هر مصیبتی اشک ساختگی می ریزند !
@@تفسیر نمونه جلد 24 صفحه 166@@@
مدح و ثنا به یکدیگر، قرض می دهند، و از یکدیگر انتظار پاداش دارند .
در تقاضاهای خود اصرار می ورزند، و در ملامت پرده دری می کنند، و هر گاه حکمی کنند از حد تجاوز می نمایند .
در برابر هر حقی باطلی ساخته، و در مقابل هر دلیلی شبهه ای، برای هر زنده ای عامل مرگی، برای هر دری کلیدی، و برای هر شبی چراغی تهیه دیده اند !
برای رسیدن به مطامع خویش و گرمی بازار خود و فروختن کالا به گرانترین قسمت تخم یاءس در دلها می پاشند .
باطل خود را شبیه حق جلوه می دهند، و در توصیفها راه فریب پیش می گیرند .
طریق وصول به خواسته ی خود را آسان، و طریق خروج از دامشان را تنگ و پر پیچ و خم جلوه می دهند، آنها دار و دسته شیطان و شراره های آتش دوزخند ! همانگونه که خداوند فرموده : اولئک حزب الشیطان الا ان حزب الشیطان هم الخاسرون ((آنها حزب شیطانند، بدانید حزب شیطان زیانکارند)) ** نهج البلاغه خطبه 194 ( از ذکر متن خطبه برای رعایت اختصار صرفنظر شد ) . *** !
در این خطبه غرا به اوصاف زیادی از آنها اشاره شده که بحثهای گذشته را تکمیل می کند .