در آیات گذشته بحثهای فشرده ای پیرامون توحید و نبوت و معاد، و نیز مذمت یهود دنیاپرست آمده بود، آیات مورد بحث به گفتگو پیرامون یکی از
@@تفسیر نمونه جلد 24 صفحه 126@@@
مهمترین وظائف اسلامی که در تقویت پایه های ایمان تاءثیر فوق العاده دارد، و از یک نظر هدف اصلی سوره را تشکیل می دهد، یعنی نماز جمعه و بعضی از احکام آن می پردازد .
نخست همه مسلمانان را مخاطب قرار داده می فرماید : ((ای کسانی که ایمان آورده اید ! هنگامی که برای نماز روز جمعه اذان گفته می شود به سوی ذکر خدا (خطبه و نماز) بشتابید و خرید و فروش را رها کنید، این برای شما بهتر است اگر می دانستید)) (یا ایها الذین آمنوا اذا نودی للصلوة من یوم الجمعة فاسعوا الی ذکر الله و ذروا البیع ذلکم خیر لکم ان کنتم تعلمون ) .
((نودی )) از ماده ((نداء)) به معنی بانگ برآوردن است، و در اینجا به معنی اذان است، زیرا در اسلام ندائی برای نماز جز اذان نداریم، چنانکه در آیه 58 سوره مائده نیز می خوانیم : و اذا نادیتم الی الصلوة اتخذوها هزوا و لعبا ذلک بانهم قوم لا یعقلون : ((هنگامی که مردم را به سوی نماز می خوانید (و اذان می گوئید) آنرا به مسخره و بازی می گیرند، این بخاطر آن است که آنها قومی هستند بی عقل )) .
به این ترتیب هنگامی که صدای اذان نماز جمعه بلند می شود مردم موظفند کسب و کار را رها کرده به سوی نماز که مهمترین یاد خدا است بشتابند .
جمله ذلکم خیر لکم . . . اشاره به این است که اقامه نماز جمعه و ترک کسب و کار در این موقع منافع مهمی برای مسلمانان دربردارد اگر درست پیرامون آن بیندیشند، و گرنه خداوند از همگان بی نیاز و بر همه مشفق است .
این جمله یک اشاره اجمالی به فلسفه و منافع نماز جمعه است که به خواست خدا در بحث نکات از آن بحث خواهیم کرد .
البته ترک خرید و فروش مفهوم وسیعی دارد که هر کار مزاحمی را شامل می شود .
@@تفسیر نمونه جلد 24 صفحه 127@@@
اما اینکه چرا روز ((جمعه )) را به این نام نامیده اند ؟ به خاطر اجتماع مردم در این روز برای نماز است، و این مساءله تاریخچهای دارد که در بحث نکات خواهد آمد .
قابل توجه اینکه در بعضی از روایات اسلامی در مورد نمازهای روزانه آمده است اذا اقیمت الصلوة فلا تاتوها و انتم تسعون و اءتوها و انتم تمشون و علیکم السکینة : ((هنگامی که نماز (نمازهای یومیه ) برپا شود برای شرکت در نماز ندوید، و با آرامش گام بردارید)) ** روح المعانی جلد 28 صفحه 90 . *** ولی در مورد نماز جمعه آیه فوق می گوید : فاسعوا (بشتابید) و این دلیل بر اهمیت فوق العاده نماز جمعه است .
منظور از ((ذکرالله )) در درجه اول نماز است، ولی می دانیم که خطبه های نماز جمعه هم که آمیخته با ذکر خدا است، در حقیقت بخشی از نماز جمعه است، بنابراین باید برای شرکت در آن نیز تسریع کرد .
در آیه بعد می افزاید : ((هنگامی که نماز پایان گیرد شما آزادید در زمین پراکنده شوید و از فضل الهی طلب کنید، و خدا را بسیار یاد نمائید تا رستگار شوید)) (فاذا قضیت الصلوة فانتشروا فی الارض و ابتغوا من فضل الله و اذکروا الله کثیرا لعلکم تفلحون ) .
گرچه جمله ((ابتغوا من فضل الله )) (فضل خدا را طلب کنید) یا تعبیرات مشابه آن در قرآن مجید شاید غالبا به معنی طلب روزی و کسب و تجارت آمده است، ولی روشن است که مفهوم این جمله گسترده است و کسب و کار یکی از مصادیق آن است، لذا بعضی آنرا به معنی عیادت مریض، و زیارت مؤمن، یا تحصیل علم و دانش تفسیر کرده اند، هر چند منحصر به اینها نیز نمی باشد .
@@تفسیر نمونه جلد 24 صفحه 128@@@
ناگفته پیدا است که امر به ((انتشار در زمین )) و ((طلب روزی )) امر وجوبی نیست، بلکه به اصطلاح ((امر بعد از حظر)) و نهی است، و دلیل بر جواز می باشد، ولی بعضی از این تعبیر چنین استفاده کرده اند که تحصیل روزی بعد از نماز جمعه مطلوبیت و برکتی دارد، و در حدیثی آمده است که پیامبر بعد از نماز جمعه سری به بازار می زد .
جمله ((و اذکرواالله کثیرا)) اشاره به یاد خدا است در برابر آنهمه نعمتهائی که به انسان ارزانی داشته، و بعضی ((ذکر)) را در اینجا به معنی ((فکر)) تفسیر کرده اند، آنچنان که در حدیث آمده تفکر ساعة خیر من عبادة سنة : ((یک ساعت اندیشیدن از یک سال عبادت بهتر است )) . ** مجمع البیان جلد 10 صفحه 289 . ***
بعضی نیز آن را به مساءله توجه به خدا در بازارها و به هنگام معاملات و عدم انحراف از اصول حق و عدالت تفسیر کرده اند .
ولی روشن است که آیه مفهوم گسترده ای دارد که همه اینها را در بر می گیرد، این نیز مسلم است که روح ((ذکر)) ((فکر)) است، و ذکر بی فکر لقلقه زبانی بیش نیست، و آنچه مایه فلاح و رستگاری است همان ذکر آمیخته با تفکر در جمیع حالات است .
اصولا ادامه ((ذکر)) سبب می شود که یاد خدا در اعماق جان انسان رسوخ کند و ریشه های غفلت و بیخبری را که عامل اصلی هرگونه گناه است بسوزاند، و انسان را در مسیر فلاح و رستگاری قرار دهد و حقیقت لعلکم تفلحون حاصل گردد .
در آخرین آیه مورد بحث کسانی که پیغمبر اکرم (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) را به هنگام نماز جمعه رها کردند و برای خرید از قافله تازه وارد به بازار شتافتند شدیدا مورد
@@تفسیر نمونه جلد 24 صفحه 129@@@
ملامت قرار داده می گوید : ((هنگامی که تجارت یا لهوی را بهبینند پراکنده می شوند و به سوی آن می روند، و تو را ایستاده (در حالی که خطبه نماز جمعه می خوانی ) رها می کنند)) (و اذا راءوا تجارة او لهوا انفضوا الیها و ترکوک قائما) .
ولی ((به آنها بگو آنچه نزد خدا است از لهو و تجارت بهتر است و خداوند بهترین روزی دهندگان است )) (قل ما عند الله خیر من اللهو و من التجارة و الله خیر الرازقین ) .
ثواب و پاداش الهی و برکاتی که از حضور در نماز جمعه و شنیدن مواعظ و اندرزهای پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) و تربیت معنوی و روحانی عائد شما می شود قابل مقایسه با هیچ چیز دیگر نیست، و اگر از این می ترسید که روزی شما بریده شود اشتباه می کنید، خداوند بهترین روزی دهندگان است .
تعبیر به لهو اشاره به طبل و سایر آلات لهوی است که به هنگام ورود قافله تازه ای به مدینه می زدند که هم نوعی اخبار و اعلام بود و هم وسیلهای برای سرگرمی و تبلیغ کالا، همانگونه که در دنیای امروز نیز در فروشگاههائی که به سبک غرب است نیز نمونه آن دیده می شود .
تعبیر به ((انفضوا)) به معنی پراکنده شدن و انصراف از نماز جماعت، و روی آوردن به کاروان است که در شاءن نزول گفته شد هنگامی که کاروان ((دحیه )) وارد مدینه شد (و او هنوز اسلام را اختیار نکرده بود) با صدای طبل و سایر آلات لهو مردم را به بازار فراخواند، مردم مدینه حتی مسلمانانی که در مسجد مشغول استماع خطبه نماز جمعه پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) بودند، به سوی او شتافتند، و تنها سیزده نفر، و به روایتی کمتر، در مسجد باقی ماندند .
ضمیر در ((الیها)) به تجارت بازمی گردد، یعنی به سوی مال التجارة شتافتند، این به خاطر آن است که لهو، هدف اصلی آنها نبود، بلکه مقدمه ای
@@تفسیر نمونه جلد 24 صفحه 130@@@
بود برای اعلام ورود کاروان و یا سرگرمی و تبلیغ کالا در کنار آن .
تعبیر به ((قائما)) نشان می دهد که پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) ایستاده، خطبه نماز جمعه می خواند، چنانکه در حدیثی از ((جابر بن سمره )) نقل شده که می گوید : ((هرگز رسول خدا (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) را در حال خطبه نشسته ندیدم و هر کس بگوید نشسته خطبه می خواند، تکذیبش کنید)) . ** مجمع البیان جلد 10 صفحه 286 . ***
و نیز روایت شده که از ((عبدالله بن مسعود)) پرسیدند : ((آیا پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) ایستاده خطبه می خواند)) ؟ گفت : مگر نشنیده ای که خداوند می گوید : و ترکوک قائما : ((تو را در حالی که ایستاده بودی رها کردند)) ** مجمع البیان جلد 10 صفحه 286 . *** ؟
در تفسیر ((درالمنثور)) آمده است که اولین کسی که نشسته، خطبه نماز جمعه خواند، معاویه بود ** تفسیر در المنثور جلد 6 صفحه 222 - این روایت را مفسران دیگر مانند آلوسی در روح المعانی و قرطبی تفسیرش کرده اند . *** !