همانگونه که در آغاز سوره گفتیم، یکی از اهداف مهم این سوره، دعوت به ایمان و جهاد است، آیات مورد بحث نیز تاءکیدی است به این دو اصل، بامثال لطیفی که انگیزه حرکت الهی را در جان انسان به وجود می آورد، انگیزه ای که شرط پیروزی اسلام بر تمام ادیان است که در آیات قبل به آن اشاره شده بود .
نخست می فرماید : ((ای کسانی که ایمان آورده اید ! آیا شما را به تجارتی دلالت کنم که از عذاب الیم، نجاتتان می دهد)) ؟ (یا ایها الذین آمنوا هل ادلکم علی تجارة تنجیکم من عذاب الیم ) .
با اینکه ((ایمان )) و ((جهاد)) از واجبات قطعیه اند، ولی در اینجا آن را نه به صورت امر، بلکه به صورت پیشنهاد تجارت، مطرح می کند، آن هم آمیخته با تعبیراتی که از لطف بی پایان خدا حکایت دارد .
بدون شک نجات از ((عذاب الیم ))، از مهمترین خواسته های هر انسانی است، و لذا این سؤال که آیا می خواهید شما را به تجارتی رهنمون شوم که شما را از عذاب الیم رهائی می بخشد ؟
برای همه، جالب توجه است .
هنگامی که با این سؤال دلها را به سوی خود جذب کرد، بی آنکه منتظر پاسخ آنها باشد، به شرح آن تجارت پرسود پرداخته، می افزاید : ((و آن اینکه
@@تفسیر نمونه جلد 24 صفحه 88@@@
به خدا و رسول او ایمان بیاورید و در راه خداوند با اموال و جانهایتان جهاد کنید)) (تؤمنون بالله و رسوله و تجاهدون فی سبیل الله باموالکم و انفسکم ) . ** جمله تومنون بالله . . . جمله*** استینافیه ای است که تجارت را تفسیر می کند و بعضی آن را عطف بیان دانسته اند ودر حال این جمله خبریه معنی امر دارد . ***
بدون شک خدا نیازی به این تجارت پرسود ندارد، بلکه تمام منافع آن دربست به مؤمنان تعلق می گیرد، لذا در پایان آیه می فرماید : ((این برای شما از هر چیز بهتر است اگر بدانید)) (ذلکم خیر لکم ان کنتم تعلمون ) .
قابل توجه اینکه مخاطب، مؤمنانند، به قرینه یا ایها الذین آمنوا و در عین حال آنها را به دو اصل ((ایمان )) و ((جهاد)) دعوت می کند، ممکن است این تعبیر اشاره به این باشد که ایمان اسمی و سطحی کافی نیست، ایمان عمیق و خالص لازم است که بتواند سرچشمه ایثار و فداکاری و جهاد گردد، و نیز ممکن است ذکر ایمان به خدا و رسول در اینجا شرحی باشد بر ایمان که به طور اجمال در آغاز آیه گذشته آمده بود .
به هر حال، ایمان به پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) از ایمان به خدا جدا نیست، همانگونه که جهاد با جان، از جهاد با مال نمی تواند جدا باشد، زیرا تمام نبردها نیاز به وسائل و امکاناتی دارد که از طریق کمکهای مالی باید تاءمین شود، بعضی قادر بر هر دو نوع جهادند، و بعضی تنها قادر بر جهاد با مال و در پشت جبهه اند، و گاه تنها جان دارند و آماده بذل جان .
اما به هر صورت باید این دو نوع جهاد با یکدیگر تواءم گردد تا پیروزی فراهم شود و اگر می بینیم جهاد با مال مقدم داشته شده نه به خاطر آن است که از جهاد با جان مهمتر می باشد، بلکه به خاطر این است که مقدمه آن محسوب می شود چرا که ابزار جهاد از طریق کمکهای مالی فراهم می گردد .
@@تفسیر نمونه جلد 24 صفحه 89@@@
تا اینجا سه رکن اساسی از ارکان این تجارت بزرگ و بی نظیر مشخص شد : ((خریدار)) خدا است، و ((فروشنده )) انسانهای با ایمان، و ((متاع )) جانها و اموالشان، اکنون نوبت به رکن چهارم می رسد که بهای این معامله عظیم است .
می فرماید : ((هر گاه چنین کنید خداوند گناهانتان را می بخشد و شما را در باغهائی از بهشت که نهرها از زیر درختانش جاری است و در مسکنهای پاکیزه در بهشت جاویدان جای می دهد، و این پیروزی عظیمی است )) (یغفر لکم ذنوبکم و یدخلکم جنات تجری من تحتها الانهار و مساکن طیبة فی جنات عدن ذلک الفوز العظیم ) . ** جمله یغفرلکم . . . به منزله جزاء برای شرط محذوفی است که از آیه سابق استفاده می شود، و در تقدیر چنین است ان تومنوا بالله و رسوله و بجاهدو فی سبیله . . . یغفر لکم ذنوبکم . . . این احتمال نیز داده شده که جواب امر باشد همان امری که ازجمله خبریه تومنون و تجاهدون استفاده می شود . ***
در مرحله پاداش اخروی نخست به سراغ آمرزش گناهان می رود چرا که بیشترین ناراحتی فکر انسان از گناهان او است، وقتی آمرزش و غفران مسلم شد غصه ای ندارد، این تعبیر نشان می دهد که نخستین هدیه الهی به شهیدان راهش این است که تمام گناهانشان را می بخشد .
اما آیا این تنها ناظر به ((حق الله )) است، و یا ((حق الناس )) را نیز شامل می شود ؟ مطلق بودن آیه دلیل بر عمومیت است، ولی با توجه به اینکه خداوند حق الناس را به خود آنها واگذار کرده بعضی در عمومیت آیه تردید کرده اند .
به این ترتیب در آیات فوق دو شاخه از ایمان (ایمان به خدا و رسول ) و دو شاخه از جهاد (جهاد با مال و جان ) و دو شاخه از پاداشهای اخروی
@@تفسیر نمونه جلد 24 صفحه 90@@@
(آمرزش گناهان و دخول در بهشت جاودان ) و چنانکه خواهیم دید دو شاخه از مواهب الهی در دنیا نیز در آیه بعد آمده است .
آنجا که می فرماید : ((و نعمت دیگری که آن را دوست دارید و مورد علاقه است به شما می بخشد، و آن یاری خداوند، و پیروزی نزدیک است )) (و اخری تحبونها نصر من الله و فتح قریب ) . ** اخری صفت است برای موصوف محذوفی مانند نعمت یا خصلت، بعضی نیز گفته اند موصوف تجارت است ولی بعید به نظر می رسد . ***
چه تجارت پرسود و پربرکتی ؟ که سراسرش فتح و پیروزی و نعمت و رحمت است، و به همین دلیل از آن به عنوان ((فوز عظیم )) و پیروزی بزرگ یاد کرده .
سپس به همین دلیل به مؤمنان در مورد این تجارت بزرگ تبریک می گوید و بشارت می دهد و می افزاید : ((و مؤمنان را بشارت ده (و بشر المؤمنین ) .
در حدیثی آمده است هنگامی که در ((لیله عقبة )) (شبی که پیامبر در نزدیکی مکه مخفیانه با جمعی از مردم مدینه ملاقات کرد و از آنان بیعت گرفت ) میان رسول خدا (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) و مسلمانان مدینه پیمان بسته شد ((عبدالله بن رواحه )) عرض کرد هر شرطی می خواهی در ضمن این پیمان برای پروردگارت و برای خودت بکن .
پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) فرمود : ((اما برای پروردگارم شرط این است که به هیچوجه چیزی را شریک او قرار ندهید، اما برای خودم همانگونه که از خود و اموالتان دفاع می کنید از من نیز دفاع کنید .
((عبدالله )) گفت : در مقابل آن به ما چه داده خواهد شد ؟
پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) فرمود : بهشت !
@@تفسیر نمونه جلد 24 صفحه 91@@@
عبدالله گفت : ربح البیع لا نقیل و لا نستقیل : ((چه معامله پرسودی ؟ نه ما از این معامله بازمی گردیم و نه اگر بازگشتی از ما بخواهند می پذیریم ! (نه فسخ می کنیم و نه فسخ را پذیرا می شویم ) . ** فی ظلال جلد 8 صفحه 87 . ***