آیه فوق که آخرین آیه سوره فاطر است بحثهای تند و تهدیدهای شدید گذشته این سوره را با بیان لطف و رحمت پروردگار بر مردم روی زمین پایان میدهد، همانگونه که این سوره را با گشایش رحمت خدا بر مردم آغاز کرد.
به این ترتیب آغاز و انجام آن در بیان رحمت الهی متفق و هماهنگ است .
افزون بر این آیه گذشته که مجرمان بی ایمان را تهدید به سرنوشت پیشینیان میکرد این سوال را برای بسیاری از آنها و دیگران مطرح می سازد که اگر سنت الهی در باره همه گردنکشان چنین است پس چرا این قوم مشرک و سرکش مکه را مجازات نمیکند؟!
در پاسخ این سؤال میفرماید: ((اگر خداوند همه مردم را به خاطر اعمال
@@تفسیر نمونه جلد 18 صفحه 302@@@
که انجام داده اند مجازات کند (و هیچ مهلتی برای اصلاح و تجدید نظر و خودسازی به آنان ندهد) جنبنده ای را بر پشت زمین باقی نخواهد گذاشت )) (و لو یؤاخذ الله الناس بما کسبوا ما ترک علمی ظهرها من دابة ).
آنچنان مجازاتهای پیدرپی نازل میشود و صاعقه ها و زلزله ها و طوفانها گنهکاران ظالم را در هم میکوبد که زمین جای زندگی برای کسی نخواهد بود.
ولی خداوند به لطف و کرمش آنها را تا زمان معینی به تاخیر می اندازد، و به آنها فرصت برای توبه و اصلاح می دهد (و لکن یوخرهم الی اجل مسمی ).
اما این حلم و فرصت الهی حسابی دارد، تا زمانی است که اجل آنها فرا نرسیده باشد، اما هنگامی که اجل آنها فرا رسد هر کس را به مقتضای عملش جزا میدهد چرا که خداوند نسبت به بندگانش بصیر و بیناست هم اعمال آنها را می بیند و هم از نیات آنها با خبر است (فاذا جاء اجلهم فان الله کان بعباده بصیرا).**جمله اذا جاء اجلهم شرط است و جزای آن در تقدیر می باشد در واقع چنین بوده است: فاذا جاء اجلهم یجازی کل احد بما عمل، بنابراین جمله فان الله از قبیل علت جزاء است که جانشین معلول محذوف شده است. این احتمال نیز وجود دارد که جزاء لایستاخرون ساعة و لا یستقدمون باشد در آیات دیگر قرآن مانند آیه 61 سوره نحل آمده بنابراین جمله ان الله کان بعباده بصیرا اشاره به این است که همه را می شناسد و میداند اجل کدامین فرا رسیده است تا او را با قدرت خود بگیرد***
در اینجا دو سوال مطرح میشود که پاسخ آن از آنچه گفتیم روشن می شود: نخست اینکه این حکم عام (اگر خداوند مردم را به اعمالشان مجازات کند کسی را بر صفحه زمین باقی نخواهد گذاشت ) شامل انبیا و اولیا و صالحان نیز می شود؟!
@@تفسیر نمونه جلد 18 صفحه 303@@@
پاسخ این سوال روشن است، زیرا اینگونه احکام نظر به توده انسانها و اکثریت قاطع آنها دارد، و پیامبران و امامان و صالحان که در اقلیتند مسلما از آن خارج می باشند، خلاصه هر حکمی استثنائی دارد و آنها از این حکم مستثنی هستند.
این درست به آن میماند که میگوئیم اهل جهان غافلند، حریصند، و مغرورند، و منظور اکثریت آنها است، در آیه 41 سوره روم میخوانیم :
ظهر الفساد فی البر و البحر بما کسبت ایدی الناس لیذیقهم بعض الذی عملوا لعلهم یرجعون : ((فساد در خشکی و دریا به خاطر اعمال مردم آشکار شد، خدا میخواهد بعضی از نتائج اعمال آنها را به آنها بچشاند، شاید باز گردند))!
بدیهی است فساد نتیجه اعمال همه مردم نیست، بلکه نظر به اکثریت است .
آیه 32 همین سوره که انسانها را به سه گروه ((ظالم )) و ((میانه رو)) و ((سابق بالخیرات )) (نیکان و پاکان ) تقسیم میکند شاهد دیگری بر این معنی است .
بنا بر این آیه فوق هیچگونه منافاتی با مساله عصمت انبیاء ندارد.
دیگر اینکه : آیا تعبیر به ((دابة )) (جنبنده ) در آیه فوق شامل غیر انسانها نیز میشود، یعنی آنان هم به خاطر مجازات انسانها از میان خواهند رفت ؟!
پاسخ این سوال با توجه به این نکته که فلسفه وجود جنبندگان دیگر بهره گیری انسانها از آنان است و هنگامی که نسل بشر بر چیده شود ضرورتی برای وجود آنها نیست، روشن است .**(دابه) از ماده (دبیب) به معنی آهسته راه رفتن و گامهای کوتاه برداشتن است ولی از نظر معنی لغوی معمولا هر جنبنده ای را شامل می شود خواه سریع راه برود و یا آهسته ولی گاهی (دواب) به خصوص حیوانات سواری اطلاق می گردد***
@@تفسیر نمونه جلد 18 صفحه 304@@@
سرانجام این بحث را با حدیثی که از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم ) در تفسیر آیه اخیر وارد شده پایان می دهیم :
طبق این حدیث پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم ) می گوید: خداوند عز و جل فرموده : ای فرزند آدم به وسیله اراده و خواست من است که تو مختار آفریده شده ای، و می توانی هر چه را بخواهی برای خودت بخواهی، و به اراده من تو صاحب اراده شده ای که می توانی هر چه را بخواهی برای خویشتن اراده نمائی، با نعمتهائی که به تو دادم نیرو پیدا کرده ای و مرتکب معصیت من شدی، و با قدرت و عافیت من توانستی فرایض مرا انجام دهی، بنا بر این من نسبت به حسنات تو از خودت اولی هستم، و تو نسبت به گناهانت از من اولی هستی، پیوسته خیرات از سوی من به وسیله نعمتهائی که به تو داده ام واصل میشود و همواره شر و بدی از سوی تو به خودت به خاطر جنایاتت می رسد... من هرگز از انذار و اندرز تو فروگذار نکردم، و به هنگام غرور و غفلت تو را فورا مورد مجازات قرار ندادم (بلکه فرصت کافی برای توبه و اصلاح در اختیار تو گذاردم ) سپس پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم ) فرمود این همانست که خدا می فرماید و لو یؤاخذ الله بما کسبوا ما ترک علی ظهرها من دابة .**(تفسیر علی بن ابراهیم) مطابق نقل نورالثقلین جلد 4 صفحه 370***
پروردگارا! ما را از کسانی قرار ده که قبل از فوت فرصتها بیدار می شوند و به سوی تو باز می گردند، و گذشته تاریک خود را با نور حسنات و جلب رضای تو روشن می سازند.
بارالها! اگر رحمتت شامل حال ما نبود آتشی که از درون اعمال سوء ما زبانه می کشد ما را در کام خود فرو برده بود، و اگر نور و تابش غفرانت بر قلب
@@تفسیر نمونه جلد 18 صفحه 305@@@
ما پاشیده نمیشد لشکر شیطان آن را اشغال کرده بود.
خداوندا! ما را از هر گونه شرک برکنار دار، و چراغ ایمان و توحید خالص را در دل ما بیفروز، و فروغ تقوی را در گفتار و اعمال ما افزون گردان .
@@تفسیر نمونه جلد 18 صفحه 307@@@