در این آیات نیز سخن از مجادله کنندگانی است که پیرامون مبداء و معاد به جدال بی پایه و بی اساس می پردازند.
نخست می گوید: ((گروهی از مردم کسانی هستند که درباره خدا بدون هیچ علم و دانش و هدایت و کتاب روشنی به مجادله برمی خیزند)) (و من النا
@@تفسیر نمونه جلد 14 صفحه 29@@@
من یجادل فی الله بغیر علم و لا هدی و لا کتاب منیر).
جمله ((و من الناس من یجادل فی الله بغیر علم )) درست همان تعبیری است که در چند آیه قبل گذشت و تکرار آن نشان می دهد که جمله اول اشاره به گروهی است و جمله دوم اشاره به گروهی دیگر.
جمعی از مفسران فرق این دو گروه را در این دانسته اند که آیه گذشته ناظر به حال پیروان گمراه و بی خبر است در حالی که این آیه ناظر به رهبران این گروه گمراه می باشد.**تفسیر المیزان و تفسیر کبیر فخر رازی ذیل آیات مورد بحث.***
جمله ((لیضل عن سبیل الله )) نشان می دهد که برنامه این گروه اضلال و گمراه ساختن دیگران است و قرینه روشنی بر این تفاوت محسوب می شود، همانگونه که جمله یتبع کل شیطان مرید در آیات گذشته که سخن از پیروی شیاطین می گوید نیز این معنی را روشنتر می سازد.
در اینکه فرق میان ((علم )) و ((هدی )) و ((کتاب منیر)) چیست ؟ نیز مفسران بحثهائی دارند آنچه نزدیکتر به نظر می رسد این است که ((علم )) اشاره به استدلالات عقلی است و ((هدی )) به هدایت و راهنمائی رهبران الهی، و ((کتاب منیر)) اشاره به کتب آسمانی می باشد.
به تعبیر ساده تر همان دلائل سه گانه معروف ((کتاب )) و ((سنت )) و ((دلیل عقل )) را بازگو می کند، و با توجه به اینکه ((اجماع )) نیز طبق تحقیقات دانشمندان به سنت باز می گردد همه دلائل اربعه در این عبارت جمع است .
بعضی از مفسران نیز احتمال داده اند که ((هدی )) اشاره به هدایتهای معنوی است که در پرتو خودسازی و تقوا و تهذیب نفس برای انسان حاصل می گردد (البته این معنی با آنچه در بالا گفتیم قابل جمع است ).
@@تفسیر نمونه جلد 14 صفحه 30@@@
در حقیقت بحث و جدال علمی در صورتی می تواند ثمر بخش باشد که متکی به یکی از این دلائل گردد، دلیل عقل یا کتاب، یا سنت .
سپس در یک عبارت کوتاه و پر معنی به یکی از علل انحراف و گمراهی این رهبران ضلالت پرداخته می گوید: ((آنها با تکبر و بی اعتنائی نسبت به سخنان الهی و دلائل روشن عقلی می خواهند مردم را از راه خدا گمراه سازند)) (ثانی عطفه لیضل عن سبیل الله ).
((ثانی )) از ماده ((ثنی )) به معنی پیچیدن است و ((عطف )) به معنی پهلو است، و پیچیدن پهلو کنایه از بی اعتنائی و اعراض از چیزی است .
جمله ((لیضل )) ممکن است هدف این اعراض و رویگردانی باشد، یعنی آنها برای گمراه ساختن مردم آیات و هدایتهای الهی را به هیچ می گیرند، و ممکن است نتیجه آن گردد، یعنی محصول بی اعتنائی آنها این است که مردم را از راه حق باز می دارند.
به هر حال، سپس کیفر شدید آنها را در دنیا و آخرت به این صورت تشریح می کند: ((بهره آنها در این دنیا رسوائی و بدبختی است، و در قیامت عذاب سوزنده را به آنها می چشانیم )) (له فی الدنیا خزی و نذیقه یوم القیمة عذاب الحریق ).
و به او می گوئیم : ((این نتیجه چیزی است که دستهایت از پیش برای تو فرستاده است )) (ذلک بما قدمت یداک ).
((و خداوند هرگز به بندگان ظلم و ستم نمی کند)) (و ان الله لیس بظلام للعبید).
نه کسی را بی جهت کیفر می دهد، و نه بر میزان مجازات کسی بدون دلیل
@@تفسیر نمونه جلد 14 صفحه 31@@@
می افزاید، و برنامه او عدالت محض و محض عدالت است .**(ظلام) صیغه مبالغه به معنی بسیار ظلم کننده است، مسلما خداوند مطلقا ظلم نمی کند نه بسیار و نه کم و انتخاب این تعبیر در اینجا ممکن است اشاره به این باشد که مجازات بدون دلیل از سوی خداوند بزرگ همیشه مصداق ظلم بسیار است.***
این آیه از آیاتی است که هم مذهب جبریون را نفی می کند و هم اصل عدالت را در مورد افعال خدا اثبات می نماید. (برای توضیح بیشتر به جلد سوم تفسیر نمونه صفحه 195 - ذیل آیه 182 آل عمران - مراجعه کنید).
@@تفسیر نمونه جلد 14 صفحه 32@@@