می دانیم فرشتگان پاک و معصومند، و قرآن هم به پاکی و عصمت آنها اعتراف کرده، آنجا کـه مـی گـویـد: بـل عـبـاد مـکـرمـون لا یسبقونه بالقول و هم بامره یعملون آنها بندگان گـرامـی خـدا هـستند، در هیچ سخنی بر او پیشی نمی گیرند و فرمانهای او را گردن می نهند (آیه 36 و 37 سوره انبیاء).
اصولا از آنجا که در جوهر آنها عقل است و نه شهوت بنابر این کبر و غرور و خودخواهی، و بطور کلی انگیزه های گناه در آنها وجود ندارد.
از طـرفـی اسـتثناء ابلیس در آیات فوق (و بعضی آیات دیگر قرآن ) از جمع ملائکه این تـصـور را بـه وجـود مـی آورد کـه ابـلیـس از فـرشـتگان بوده و با توجه به عصیان و سـرکـشی او این اشکال به نظر می رسد که چگونه از فرشته ای این گناهان کبیره ممکن است سر بزند؟!
بـخـصـوص ایـنـکـه در بـعـضـی از خـطـبه های نهج البلاغه نیز آمده است که ما کان الله سبحانه لیدخل الجنة بشرا بامر اخرج به منها ملکا: هرگز
@@تفسیر نمونه جلد 12 صفحه 466 @@@
ممکن نیست خداوند انسانی را به بهشت بفرستد در برابر کاری که بخاطر آن فرشته ای را از بهشت رانده است (اشاره به غرور ابلیس است ).**نهج البلاغه خطبه 192 (خطبه قاصعه).***
آیـات فـوق ایـن مـشـکـل را حـل کـرده مـی گوید: کان من الجن (ابلیس از طائفه جن بود) آنها موجوداتی هستند از چشم ما پنهان و دارای عقل و شعور و خشم و شهوت .
و می دانیم کلمه جن هر گاه در قرآن اطلاق می شود اشاره به همین گروه است ولی آن دسته از مفسران که معتقدند ابلیس از فرشتگان بوده آیه فوق را به مفهوم لغوی آن تفسیر می کـنـنـد، و مـی گـویـنـد منظور از کان من الجن این است که ابلیس از نظر پنهان بود همچون سایر فرشتگان، در حالی که این معنی کاملا خلاف ظاهر است .
از دلائل واضـحـی که مدعای ما را اثبات می کند، این است که قرآن از یک سو می گوید: و خلق الجان من مارج من نار جن را از شعله های مختلط آتش آفرید (سوره الرحمن آیه 15).
و از سـوی دیـگـر هـنگامی که ابلیس از سجده بر آدم سرپیچید منطقش این بود خلقتنی من نـار و خـلقـتـه من طین مرا از آتش آفریدی و او را از خاک و آتش برتر از خاک است (اعراف آیه 12).
از ایـن گـذشـتـه آیـات فـوق بـرای ابـلیـس ذریـه (فـرزنـدان ) قائل شده است، در حالی که می دانیم فرشتگان ذریه ندارند
مجموع آنچه گفته شد به ضمیمه ساختمان جوهره فرشتگان بخوبی گواهی می دهد که ابـلیـس هرگز فرشته نبوده ولی از آنجا که در صف آنها قرار داشت و آنقدر پرستش خدا کـرده بـود کـه بـه مـقـام فـرشـتـگـان مـقـرب خـدا تـکـیـه زده بـود مشمول
@@تفسیر نمونه جلد 12 صفحه 467 @@@
خـطـاب آنـهـا در مـسـاله سـجده بر آدم شده و سرپیچی او به صورت یک استثناء در آیات قرآن بیان گردیده، و در خطبه قاصعه نام ملک مجازا بر او نهاده شده است . (دقت کنید).
در کتاب عیون الاخبار از امام علی ابن موسی الرضا می خوانیم : فرشتگان همگی معصومند و محفوظ از کفر و زشتیها به لطف پروردگار، راوی حدیث می گوید: به امام عرض کردم مـگـر ابـلیس فرشته نبود؟ فرمود: نه، او از جن بود، آیا سخن خدا را نشنیده اید که می فرماید: و اذ قلنا للملائکة اسجدوا لادم فسجدوا الا ابلیس کان من الجن .**نور الثقلین جلد 3 صفحه 267.***
در حـدیـث دیـگـری از امـام صـادق (عـلیـه السـلام ) نـقـل شـده کـه یـکـی از یـاران خـاصـش مـی گـویـد: از امـام در بـاره ابـلیـس سـؤال کـردم کـه آیـا از فـرشـتـگـان بـود فـرمـود نه از جن بود، ولی همراه فرشتگان بود، آنـچـنـانـکـه آنـهـا فـکـر مـی کـردنـد از جـنـس آنـان اسـت (بخاطر عبادت و قربش نسبت به پروردگار) ولی خدا می دانست از آنها نیست، هنگامی که فرمان سجود صادر شد آنچه می دانیم تحقق یافت (پرده ها کنار رفت و ماهیت ابلیس آشکار گردید).**همان***
در بـاره ابـلیـس و بـطـور کـلی شـیـطـان بـحـثـهـای مـشـروحـی ذیل آیه 11 تا 18 اعراف بیان کرده ایم (تفسیر نمونه جلد 6 صفحه 98 به بعد) و در سـوره انـعـام ذیـل آیـه 112 (تـفـسـیـر نـمـونـه جـلد 5 صـفـحـه 406) و در سـوره بـقـره ذیل آیه 34 (جلد اول ) نیز بحثهائی آمده است .