در تفسیر المیزان در ذیل آیات فوق می خوانیم : از مجموع آیات قرآن استفاده می شود که در عالم قیامت سه نوع کتاب (نامه اعمال ) برای انسانها وجود دارد:
نـخـسـت کـتـاب واحـدی اسـت کـه بـرای حـساب اعمال همگان گذارده می شود، و در واقع همه اعـمال اولین و آخرین در آن ثبت است همانگونه که در آیات فوق خواندیم و وضع الکتاب که ظاهر آن اینست کتاب واحدی برای حساب همه انسانها قرار داده می شود.
دوم کتابی است که هر امتی دارد یعنی اعمال یک امت در آن درج است
@@تفسیر نمونه جلد 12 صفحه 456 @@@
هـمـانـگـونـه کـه در سـوره جـاثـیـه آیـه 28 آمـده اسـت کل امة تدعی الی کتابها هر امتی به کتاب و نامه اعمالش خوانده می شود.
سوم کتابی است که برای هر انسانی جداگانه وجود دارد، آنچنانکه در سوره اسراء آیه 13 مـیـخـوانـیـم و کـل انـسـان الزمناه طائره فی عنقه و نخرج له یوم القیامة کتابا ... : هر انسانی مسئولیت اعمالش را به گردن خودش افکنده ایم، و برای او در روز قیامت کتاب و نامه عملی بیرون می آوریم .**(المیزان) جلد 13 صفحه 348... با نهایت تأسف در همین ایام که این بخش از تفسیر را می نویسیم به فقدان این علامه بزرگوار مفسر قرآن مجید، فیلسوف عالیقدر، عالم بزرگ اخلاق آیت الله علامه طباطبائی گرفتار شدیم. بزرگمردی که که در دوران عمر پر برکتش خدمات بسیار پر ارزشی، دور از هر گونه تظاهر و خود نمائی، به جامعه اسلامی کرد، تحولی در حوزه علمیه قم و افکار دانشمندان معاصر ایجاد نمود، شاگردان برازنده فراوانی تربیت کرد و آثار بسیار ارزنده ای از خود به یادگار گذاشت. مخصوصا همین اثر گرانمایه او (تفسیر المیزان) فصل تازه ای در تفسیر قرآن کریم گشوده و نقطه عطفی بود در این علم مهم اسلامی، روحش غریق رحمت باد و یادش برای همیشه گرامی (تاریخ رحلت معظم له 24 آبان ماه 1360 برابر با 18 محرم 1402).***
بـدیـهـی اسـت هـیـچـگـونـه مـنـافـاتـی در میان این آیات نیست چرا که هیچ مانعی ندارد که اعـمـال آدمـی در کـتـب مختلف ثبت گردد، همانگونه که در برنامه های دنیا امروز نیز نظیر آنرا می بینیم، که برای سازماندهی دقیق به تشکیلات یک کشور، برای هر واحد، نظام و حساب و سپس آن واحدها در واحدهای بزرگتر، حساب جدیدی پیدا می کنند.
امـا بـا توجه به این نکته که نامه اعمال انسانها در قیامت شبیه دفتر و کتاب معمولی این جـهـان نـیـسـت مـجـمـوعـه ای اسـت گـویـا، غـیـر قـابـل انـکـار کـه شـایـد محصول
@@تفسیر نمونه جلد 12 صفحه 457 @@@
طبیعی خود اعمال آدمی باشد.
و بـه هـر حـال آیـات مـورد بـحـث نـشـان مـی دهـد کـه عـلاوه بـر ثـبـت اعمال انسانی در کتب ویژه، خود اعمال نیز در آنجا تجسم می یابند و حضور پیدا می کنند و وجدوا ما عملوا حاضرا
اعمالی که به صورت انرژیهای پراکنده در این جهان از نظرها محو و نابود شده اند در حـقـیـقـت از بین نرفته اند (و علم امروز نیز ثابت کرده که هیچ ماده و انرژی هرگز از میان نخواهد رفت، بلکه دائما تغییر شکل می دهد).
آن روز ایـن انـرژیـهـای گـم شـده، بـه فـرمـان خـداونـد، تـبـدیـل بـه مـاده مـی شـونـد، و بـه صـورتـهـای مـنـاسـبـی تـجـسـم مـی یـابـنـد، اعـمـال نـیـک بـه صـورتهای جالب و زیبا، و اعمال بد در چهره های زشت و ننگین ظاهر می گـردنـد، و ایـن اعـمـال بـا مـا خـواهـنـد بـود، و بـه هـمـیـن دلیـل در آخـریـن جـمـله آیات فوق می فرماید و لا یظلم ربک احدا: و خداوند به بندگانش ستم نمی کند چرا که پاداشها و کیفرها محصول اعمال خودشان است.
البـتـه بـعـضـی از مـفـسـران جـمـله و وجـدوا مـا عـمـلوا حـاضـرا را تـاکیدی بر مساله نامه اعمال دانسته اند، و گفته اند مفهوم جمله این است که در آن کتاب همه کارهای خود را حاضر و ثبت شده می یابند.**فخر رازی در تفسیر کبیر، و قرطبی در تفسیر الجامع.***
بعضی دیگر در این آیه کلمه جزاء را در تقدیر گرفته اند، و گفته اند مفهومش این است کـه در آن روز جـزای اعـمـال خـود را حـاضـر مـی بـیـنـنـد.**همان***
ولی تـفـسـیـر اول با ظاهر آیات مساعدتر است .
در بـاره تـجـسـم اعـمـال در جـلد دوم ذیـل آیه 30 آل عمران بحث مشروحی داشته ایم (جلد 2 صفحه 377 ) و به خواست خدا در ذیل آیات مناسب در آینده
@@تفسیر نمونه جلد 12 صفحه 458 @@@
نیز بحث بیشتری خواهیم داشت .