به دنبال تهدیدهائی که در آیات سابق راجع به عذاب و مجازات منکران حق ذکر شد در این آیات نخست از قول آنها چنین نقل می کند که از روی استهزاء و مسخره و انکار ((می گویند این وعده ای که در مورد نزول عذاب می دهی اگر راست می گوئی چه موقع است))؟! (و یقولون متی هذا الوعد ان کنتم صادقین)
این سخن مسلما از ناحیه مشرکان عصر پیامبر اسلام (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) بوده زیرا آیات بعد که متضمن پاسخ پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) است شاهد گویای این مطلب می باشد.
به هر حال آنها با این تعبیر می خواستند بی اعتنائی کامل خود را به تهدیدهای پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) نشان دهند و هم برای افرادی که از این تهدیدها متزلزل گشته بودند مایه قوت قلب و آرامش فکر شوند.
در برابر این سؤال خداوند به پیامبرش دستور می دهد که از چند راه به آنها پاسخ گوید:
نخست اینکه می فرماید ((به آنها بگو وقت و موعد این کار در اختیار من نیست، من مالک سود و زیانی برای خود نیستم، تا چه رسد برای شما، مگر آنچه خدا بخواهد و اراده کند)) (قل لا املک لنفسی ضرا و لا نفعا الا ما شاء الله).
من تنها پیامبر و فرستاده اویم، تعیین موعد نزول عذاب، تنها بدست او است، وقتی که من درباره خودم مالک سود و زیان نباشم بطریق اولی در مورد شما نخواهم بود.
@@تفسیر نمونه جلد 8 صفحه 308@@@
این جمله در حقیقت اشاره به توحید افعالی است که در این عالم همه چیز به خدا باز می گردد، و هر کار از ناحیه او است، او است که با حکمتش مؤمنان را پیروزی می دهد و او است که با عدالتش منحرفان را مجازات می کند.
بدیهی است که این منافات با آن ندارد که خداوند به ما نیروها و قدرتهائی داده است که بوسیله آن مالک قسمتی از سود و زیان خویش هستیم و می توانیم درباره سرنوشت خویش تصمیم بگیریم، و به تعبیر دیگر این آیه نفی مالکیت ((بالذات)) را می کند نه ((بالغیر)) را و جمله الا ما شاء الله قرینه روشنی بر این موضوع است.
از اینجا معلوم می شود اینکه بعضی از متعصبان همانند نویسنده تفسیر المنار خواسته اند از این آیه نفی جواز توسل به پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) را استفاده کنند، بسیار بی پایه است.
زیرا اگر منظور از توسل این باشد که ما پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) را صاحب قدرت و مالک سود و زیان بالذات بدانیم مسلما این شرک است، و هیچ مسلمانی نمی تواند به آن عقیده داشته باشد، و اما اگر این مالکیت از ناحیه خدا باشد و تحت عنوان الا ما شاء الله قرار گیرد مانعی دارد؟ و این عین ایمان و توحید است.
اما او به خاطر غفلت از این نکته، وقت خود و خوانندگان تفسیرش را با بحثهای طولانی تلف کرده است و متاسفانه او با تمام امتیازاتی که در تفسیرش موجود است از این اشتباهات فراوان دارد که سرچشمه همه آنها را میتوان تعصب دانست!.
سپس قرآن به پاسخ دیگر پرداخته می گوید: ((هر قوم و جمعیتی زمان و اجل معینی دارند، به هنگامی که اجل آنها فرا رسد نه ساعتی از آن تاءخیر خواهند کرد و نه ساعتی پیشی خواهند گرفت)) (لکل امة اجل اذا جاء اجلهم فلا یستاخرون ساعة و لا یستقدمون).
@@تفسیر نمونه جلد 8 صفحه 309@@@
و به تعبیر دیگر هیچ قوم و ملتی به هنگام انحراف از مسیر حق در مقابل مجازاتهای الهی که نتیجه اعمال خودشان است مصونیت ندارند، هنگامی که در چنین مسیرهائی گام بگذارند و از قوانین قطعی آفرینش منحرف شوند، امکانات خود را از دست داده و سرانجام سقوط می کنند، همانگونه که تاریخ جهان نمونه های فراوانی را از آن به خاطر دارد.
در واقع قرآن به مشرکانی که در مورد آمدن عذاب الهی تعجیل می کردند اخطار می کند که بی جهت عجله نکنند، به هنگامی که زمان آنها فرا برسد، لحظه ای این عذاب تاءخیر و تقدیم نخواهد داشت.
ضمنا باید توجه داشت که ساعت گاهی به معنی لحظه و گاهی به معنی مقدار کمی از زمان است هر چند امروز معنی معروفش یک بیست و چهارم شبانه روز می باشد.
در آیه بعد سومین پاسخ را مطرح کرده، می گوید: ((به آنها بگو اگر عذاب پروردگار شب هنگام یا در روز به سراغ شما بیاید امر غیر ممکنی نیست، و آیا شما می توانید این عذاب ناگهانی را از خود دفع کنید))؟ (قل اء راءیتم ان اتاکم عذابه بیاتا او نهارا).
((با این حال مجرمان و گنهکاران در برابر چه چیز عجله می کنند)) (ما ذا یستعجل منه المجرمون).
و به تعبیر دیگر: این مجرمان جسور اگر یقین به نزول عذاب ندارند حداقل احتمال این را می دهند که ناگهان به سراغشان بیاید، آنها چه تاءمین و تضمین و دلیلی در این باره دارند که تهدیدهای پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) هرگز به وقوع نخواهد پیوست؟ انسان عاقل در برابر چنین احتمال ضرری باید لا اقل رعایت احتیاط کند و از آن بر حذر باشد.
@@تفسیر نمونه جلد 8 صفحه 310@@@
نظیر این معنی در آیات دیگر قرآن به تعبیرهای دیگری آمده است مانند افامنتم ان یخسف بکم جانب البر او یرسل علیکم حاصبا ثم لا تجدوا لکم وکیلا: ((آیا شما ایمن هستید از اینکه خداوند در گوشه ای از زمین شما را فرو ببرد یا سنگریزه ای از آسمان بر شما ببارد و سپس نگهبانی برای خود نیابید)) (سوره اسراء آیه 68).
و این همان چیزی است که در علم کلام و اصول از آن به عنوان قاعده ((لزوم دفع ضرر محتمل)) تعبیر می شود.**از آنچه در بالا گفتیم روشن می شود که آیه فوق که مشتمل بر قضیه شرطیه است، شرط آن ذکر شده و جزای آن در تقدیر است و جمله ماذا یستعجل منه المجرمون جمله مستقلی است و تقدیر آیه چنین است: أرأیتم ان اتاکم عذابه بیاتا او نهارا کنتم تقدرون علی دفعه او تعدونه امرا محالا فاذا کان الامر کذلک ماذا یستعجل منه المجرمون _ و اینکه بعضی احتمال داده اند جمله ماذا یستعجل... جزای شرط باشد بسیار بعید است (دقت کنید).***
در آیه بعد چهارمین پاسخ را به آنها می گوید و آن اینکه ((اگر شما گمان می کنید که به هنگام نزول عذاب ایمان بیاورید و ایمان شما پذیرفته شود، این خیال باطلی است)) (اثم اذا ما وقع آمنتم به).
چرا که پس از نزول عذاب، درهای توبه به روی شما بسته می شود و ایمان کمترین اثری ندارد، بلکه ((به شما گفته می شود حالا ایمان می آورید، در حالی که قبلا از روی استهزاء و انکار تعجیل برای عذاب را می خواستید))؟ (آلان و قد کنتم به تستعجلون).
این مجازات دنیای آنها است، سپس در روز رستاخیز به کسانی که ستم
@@تفسیر نمونه جلد 8 صفحه 311@@@
کردند، گفته می شود بچشید عذاب ابدی را!)) (ثم قیل للذین ظلموا ذوقوا عذاب الخلد).
((آیا جز به آنچه انجام دادید کیفر داده می شوید؟)) (هل تجزون الا بما کنتم تکسبون).
این در واقع اعمال خود شما است که دامانتان را گرفته است، همانهاست که در برابرتان مجسم شده و شما را برای همیشه آزار می دهد.
نکته ها