(12) وَلَکُمْ نِصْفُ مَا تَرَکَ أَزْوَ جُکُمْ إِنْ لَّمْ یَکُنْ لَّهُنَّ وَلَدُ فَإِنْ کَانَ لَهُنَّ وَلَدٌ فَلَکُمْ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَکْنَ مِنْ بَعْدِ وَصِیَّةٍ یُوصِینَ بِهَآ أَوْ دَیْنٍ وَ لَهُنَّ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَکْتُمْ إِنْ لَّمْ یَکُنْ لَّکُمْ وَلَدٌ فَإِنْ کَانَ لَکُمْ وَلَدٌ فَلَهُنَّ الثُّمُنُ مِمَّا تَرَکْتُمْ مِّنْ بَعْدِ وَصِیَّةٍ تُوصُونَ بِهَآ أَوْ دَیْنٍ وَإِنْ کَانَ رَجُلٌ یُورَثُ کَللَةً أَوْ امْرَأَةٌ وَلَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِکُلِّ وَ حِدٍ مِّنْهُمَا السُّدُسُ فَإِنْ کَانُواْ أَکْثَرَ مِنْ ذَ لِکَ فَهُمْ شُرَکَآءٌ فِی الثُّلُثِ مِنْ بَعْدِ وَصِیَّةٍ یُوصی بِهَآ أَوْ دَیْنٍ غَیْرَ مُضَآرٍّ وَصِیَّةً مِّنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِیمٌ حَلِیمٌ
و برای شما (مردان) نصف ارثی است که همسرانتان به جا گذاشتهاند، اگر آنان فرزندی نداشته باشند، (هر چند از شوهر دیگر)، ولی اگر برای آنان فرزندی باشد، سهم شما یک چهارم از میراث است، البتّه پس از عمل به وصیّتی که کردهاند یا ادای دَینی که دارند و (امّا اگر شوهر از دنیا رفت) سهم زنان یک چهارم از چیزی است که به جا گذاشتهاید، البتّه اگر فرزندی نداشته باشید، ولی اگر فرزندی داشته باشید (اگر چه از همسر دیگر) سهم همسران یک هشتم از چیزی است که بر جای نهادهاید. (این تقسیم) پس از عمل به وصیّت یا پرداخت دینی است که دارید و اگر مرد یا زنی که از او ارث میبرند کلاله باشد (یعنی والدین و فرزندی نداشته باشد) و برای او برادر و خواهر باشد، برای هر یک از آنان یک ششم است و اگر آنان (خواهر و برادر) بیش از یکی باشند، همه آنان در یک سوّم، به تساوی شریکند، (البتّه) پس از انجام وصیّتِ میّت یا ادای دینِ او، بیآنکه وصیّت، ضرر به وارث داشته باشد. این، سفارشی از سوی خداست و خداوند، دانا و بردبار است.
نکته ها:
در آیه گذشته، ارث فرزندان و والدین مطرح بود، در این آیه، ارث زن و شوهر و برادر و خواهر مادری مطرح است. البتّه احکام ارث را باید به کمک روایات اجرا کرد، چون فروع و شاخههای زیادی دارد، که در آیات قرآن نیامده است.
لفظ «کلاله» دوبار در قرآن آمده است؛ یکی در این آیه و دیگری در آخرین آیهی همین سوره. این کلمه در لغت به معنای احاطه است، فامیلی که انسان و فرزند انسان را احاطه کردهاند. «اَکلیل»، نیز تاجی است که سر را احاطه میکند. کُلّ، عددی است که اعداد دیگر را احاطه کرده است.
این کلمه در بحث ارث دو معنی دارد:
1- برادران و خواهرانِ مادری میّت، که در این آیه به کار رفته است.
2- برادران و خواهرانِ پدر و مادری یا پدریِ میّت، که مراد آیه آخر است.
گرچه پرداخت بدهی، بر انجام وصیّت مقدّم است، لکن چون در عمل، انجام وصیّت سختتر است، خداوند در آیه، اوّل عمل به وصیّت را آورده، بعد پرداخت بدهی را.**تفسیر صافی.***
در حدیث آمده است: وصیّت به ثلث مال، زیاد است، سعی کنید وارثان شما بهرهی بیشتری از ارث ببرند، تا همه بینیاز باشند. و ضرر رسانی در وصیّت از گناهان کبیره است. و عمل به وصیّتی که به ضرر وارث باشد الزامی نیست.**تفسیر کبیر فخررازی.***
اگر مردی چند همسر داشت، یک هشتم یا یک چهارم ارث، میان آنان به طور یکسان تقسیم میشود.
دیون و بدهیهای متوفّی، هم شامل دیون الهی است، مثل حج، خمس، زکات و کفّاره، و هم شامل دیون مردمی است.**تفسیر کبیر فخررازی.***
پیام ها:
1- پرداخت بدهی مردم، آن قدر مهم است که در این دو آیه، چهار بار مطرح شده است. (من بعد وصیة... اودین)**در احادیث آمده است: در قیامت، تمام گناهان شهید بخشیده میشود، مگر دَین وبدهی او. میزاانالحکمة، حدیث 9776.***
2- داشتن فرزند - اگر چه از همسر دیگر - سهم هر یک از زن و شوهر را به نصف کاهش میدهد، تا فرزندان نیز از متوفّی سهم ببرند، خواه فرزند دختر باشد یا پسر. (فان کان لهنّ ولد)
3- در وصیّت برای خود، باید حال وارثان را مراعات کرد، تا به آنان زیان نرسد. (غیر مضارّ)
4- اسلام، نه فقط ضرر رسانی در زندگی، بلکه زیان رساندن پس از مرگ را نیز مردود میداند. (غیر مضارّ)
5 - تقسیم الهی ارث، هم عالمانه است و هم اگر تخلّف کردید، خداوند در قهر خود حلیم است و شتابی ندارد. (وصیّةً مناللّه واللّه علیم حلیم)