(159) فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنْتَ فَظّاً غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّواْ مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلِینَ
(ای رسول ما!) پس به خاطر رحمتی از جانب خدا (که شامل حال تو شده،) با مردم مهربان گشتهای و اگر خشن و سنگدل بودی، (مردم) از دور تو پراکنده میشدند. پس از (تقصیر) آنان درگذر و برای آنها طلب آمرزش کن و در امور با آنان مشورت نما، پس هنگامی که تصمیم گرفتی (قاطع باش و) بر خداوند توکّل کن. براستی که خداوند توکّل کنندگان رادوست میدارد.
نکته ها:
گرچه محتوای آیه دستورات کلّی است، لکن نزول آیه دربارهی جنگ اُحد است. زیرا مسلمانانی که در جنگ احد فرار کرده و شکست خورده بودند، در آتش افسوس وندامت وپشیمانی میسوختند. آنان اطراف پیامبر را گرفته وعذرخواهی مینمودند، خداوند نیز با این آیه دستور عفو عمومی آنان را صادر نمود.
کلمهی «شُوْر» در اصل به معنی مکیدن زنبور، از شیرهی گلهاست. در مشورت کردن نیز انسان بهترین نظریهها را جذب میکند. مولوی میگوید:
کاین خردها چون مصابیح، انور است - بیست مصباح ،از یکی روشنتر است.
پیام ها:
1- نرمش با مردم، یک هدیهی الهی است. (فبما رحمة من اللّه لنت لهم)
2- افراد خشن و سختگیر نمیتوانند مردمداری کنند. (لانفضّوا من حولک)
3- نظام حکومتی اسلام، بر مبنای محبّت و اتصال به مردم است. (حولک)
4- رهبری و مدیریّت صحیح، با عفو و عطوفت همراه است. (فاعف عنهم)
5 - خطاکارانِ پشیمان و گنهکاران شرمنده را بپذیریدو جذب کنید. (فاعف عنهم و استغفرلهم و شاورهم)
6- ارزش مشورت را با ناکامیهای موسمی نادیده نگیرید.**هر چند نتیجهی مشورت در جنگ احد، مبنی بر مبارزه در بیرون شهر، به شکست انجامید، ولی این قبیل موارد نباید ما را از اصل مشورت و فواید آن باز دارد.*** (وشاورهم)
7- در مشورتِ پیامبر، تفقّد از نیروها، شکوفایی استعدادها، شناسایی دوستان از دشمنان، گزینش بهترین رأی، ایجاد محبّت و علاقه و درس عملی برای دیگران نهفته است. (وشاورهم)
8 - ظلمی را که به تو کردند، عفو کن؛ (فاعف عنهم) برای گناهی که نسبت به خدا مرتکب شدند، طلب آمرزش کن؛ (واستغفرلهم) در مسائل سیاسی اجتماعی، آنان را طرف مشورت خود قرار ده. (وشاورهم)
9- استغفارِ پیامبر دربارهی امّتش، به دستور خداست. پس مورد قبول نیز هست. (واستغفر لهم)
10- مشورت، منافاتی با حاکمیّت واحد و قاطعیّت ندارد. (وشاورهم... و اذا عزمتَ)
11- در کنار فکر و مشورت، توکّل بر خدا فراموش نشود. (فتوکّل)
12- ابتدا مشورت و سپس توکّل، راه چارهی کارهاست، خواه به نتیجه برسیم یا نرسیم. (شاورهم... فتوکّل... انّ اللّه یحبّ المتوکّلین)