گاهی برخی از طلاب و کسانی که به کسب علم و دانش اشتغال دارند، از پراکندهگی حواس و عدم تمرکز در هنگام مطالعه شکوه دارند و از اساتید و یا دوستان رسول خدا راه کاری برای تمرکز حواس داشته باشد، مطالب را بهتر میفهمد و از فرصت مطالعه بیشتر استفاده میکند.از جمله راه کارهایی که به این افراد ارایه میشود این است که سعی کنند انگیزه و شوق خود به مطالعه را گسترش بخشند. هم چنین انتخاب محیطی آرام و بی سرو صدا و خالی از مزاحمت و عواملی که توجه انسان را به خود مشغول سازد در این امور مؤثر است. به این افراد توصیه میشود با تمرین و به تدریج بکوشند که به هنگام مطالعه فکر و توجهشان فقط معطوف به مطالب کتاب گردد و از توجه با امور دیگر خودداری کنند.
درباره نماز و ذکر و توجه به خدا نیز این سؤال مطرح میشود که چه کنیم تا در هنگام نماز و گفتن ذکر خدا حضور قلب داشته باشیم و توجهمان فقط معطوف به خداوند گردد؟ پاسخ این است که در درجه اول باید تمرین و ممارست داشته باشیم. در کنار سایر عوامل، تمرین اساسیترین عامل برای رسیدن به هر هدفی است. در کنار تمرین، باید سعی کنیم بهترین وقت خود را به نماز و عبادت و ذکر خدا اختصاص دهیم. باید اوقاتی به ذکر و عبادت بپردازیم که از نشاط کافی برخوردار باشیم و آمادگی بیشتری برای عبادت داشته باشیم. بدنمان در حالت اعتدال باشد. بعد از خوردن غذا و پر بودن شکم و نیز هنگامی گرسنگی و ضعف بدن، هم چنین هنگام خستگی که نشاط و آرامش کافی نداریم، زمان مناسبی برای عبادت و ذکر خدا نیست. در طول روز که نوعاً انسان به فعالیتهای روزانه و انجام وظایف خود اشتغال دارد، آمادگی کافی برای عبادت ندارد. هنگام استراحت بعد از ظهر و نیز پس از پایان یافتن فعالیت روزانه و مغرب، و به خصوص نزدیک اذان صبح و بین الطلوعین فرصت مناسبی برای پرداختن به عبادت و ذکر است. قرآن با اشاره به بهترین اوقات تسبیح و عبادت خداوند میفرماید:
فی بیوت أذن أن ترفع و یذکر فیها اسمه یسبح له فیها بالغدو و الاصال؛ (97) در خانههایی که خدا رخصت داده که (قدر و منزلت) آنها رفعت یابد و نامش در آنها یاد شود. در آن (خانه) هر بامداد و شامگاه او را نیایش میکنند.
یا ایها الذین آمنوا اذکروا الله ذکراً کثیراً. و سجوه بکرة و أصیلا؛ (98) ای کسانی که ایمان آوردهاید، خدا را فراوان یاد کنید، و صبح و شام او را به پاکی بستایید.
انتخاب محل خلوت نیز در تقویت حضور قلب به هنگام عبادت و ذکر مؤثر است. گرچه یاد خداوند همواره پسندیده است، اما در روایات بر مسأله خلوت با خدا و ارتباط با خدا به دور از چشم دیگران سفارش شده است. در حدیثی قدسی، خدای متعال به حضرت عیسی علیهالسلام میفرماید:
یا عیسی ألن لی قلبک و أکثر ذکری فی الخلوات؛ (99) شیعیان ما کسانی هستند که هنگام تنهایی فراوان خدا را یاد میکنند.
تأکید بر عبادت در تنهایی و خلوت از آن رو است که در حضور دیگران و محیط پر سر و صدا تمرکز لازم برای توجه به خداوند میسر نمیگردد و مزاحمتها نمیگذارد که حواس انسان جمع باشد و عبادت و ذکر خدا با حضور قلب انجام گیرد. علاوه بر این ممکن است انگیزه انسان سالم نماند و به ریا و خودنمایی آلوده گردد.پس از کار روزانه و خارج شدن از محیطهای پر و سر صدا، انسان میتواند به خود بیندیشد و به خداوند توجه پیدا کند و به انجام عبادت با حضور قلب بیشتر بپردازد. گرچه خداوند از ما دور نیست و از هر کس و هر چیزی به ما نزدیکتر است و به فرموده قرآن، از شاهرگ به ما نزدیکتر است: و نحن أقرب الیه من حبل الورید ؛ (100) اما برای این که ما با خداوند انس بیابیم، باید از درون قلب با او ارتباط بر قرار کنیم.
البته در آغاز که انس با خدا در ما پدید نیامده و انسان با خداوند بیگانه است ارتباط و توجه عمیق به خداوند دشوار است، اما پس از تکرار توجه و یاد خدا و مستمر گشتن ارتباط با او، انسان با خداوند احساس آشنایی میکند و با او انس مییابد و پی میبرد که انس با خدا چه لذتی دارد. گاه این انس تا بدان جا میرسد که به جز مواردی که خداوند فرمان داده که به سراغ انجام وظایف خود برود و به امور روزمره زندگی بپردازد، حاضر نیست از انس با محبوب و گفتگوی با او دل بکند.
با این مکه قرآن معمولا در صدد بیان اصول و کلیات است و وارد بیان جزئیات و تفاصیل برنامهها نمیشود و بیان آنها را به عهده پیامبر صلی الله علیه و آله نهاده است. (101) اما وقتی که به مسأله عبادت و راز و نیاز با خداوند میرسد، به جزئیات نیز اشاره میکند روی آنها تأکید دارد. قرآن در جایی میفرماید:
و سبح بحمد ربک حین تقوم. و من اللیل فسبحه و ادبار النجوم؛ (102) و هنگام که بر میخیزی پروردگارت را تسبیح و حمد گوی، و (نیز) پارهای از شب و در فروشدن ستارگان تسبیح گوی او باش.
در جای دیگر میفرماید:
و اذکر اسم ربک بکرة و أصیلا. و من اللیل فاسجد له و سبحه لیلا طویلا؛(103)
و نام پروردگارت را بامدادان و شامگاهان یاد کن، و بخشی از شب را در برابر او سجده کن و شبهای دراز، او را به پاکی بستای.
ما نباید این مسأله را ساده بگیریم و با بی تفاوتی از کنار آن بگذریم. قرآن که در این مورد به بیان وقت و زمان و تأکید بر نوع عبادت مانند تسبیح و سجده پرداخته است به جهت نقش سازنده و اثر عمیق و اساسی آنها در تکامل معنوی انسان است. اگر غیر از این بود، قرآن تا بدین حد بر آنها تأکید نمیکرد. تأکید قرآن برای این است که ما این آداب را رعایت کنیم و به این دلیل که مستحب هستند، از انجام آنها خودداری نکنیم. نگوییم ما وظایف واجب خود را به درستی انجام نمیدهیم، چه رسد که به مستحبات عمل کنیم و سجدههای طولانی داشته باشیم.