عوامل مختلفی میتوانند موجب تشویش خاطر و نگرانی انسان شوند.
مهمترین این عوامل عبارتند از:
1. گاهی اضطراب و نگرانی به جهت آینده تاریک و مبهمی است که در برابر فکر انسان خودنمایی میکند. احتمال زوال نعمتها، گرفتاری در چنگال دشمن، ضعف، بیماری، ناتوانی، درماندگی، احتیاج و...آدمی را رنج میدهد؛ اما ایمان به خداوند قادر متعال میتواند این نگرانیها را از بین ببرد و به انسان آرامش ببخشد.
2. گاه گذشته تاریک زندگی فکر انسان را به خود مشغول میدارد.پیوسته او را نگران میسازد؛ نگرانی از گناهان، کوتاهیها و لغزشهایی که از او سر زده است. اما توجه به این که خداوند، غفار، توبهپذیر و رحیم است به او آرامش میبخشد.
3. ضعف و ناتوانی انسان در برابر عوامل طبیعی و گاه در مقابل انبوه دشمنان داخلی و خارجی او را نگران میسازد که در برابر آن همه دشمن نیرومند چه کند. اما هنگامی که به یاد خدا میافتد و متکی به قدرت و رحمت او میشود. قدرتی که برترین قدرتها است و هیچ چیز در برابر آن یارای مقاومت ندارد - قلبش آرام میگیرد.
4. گاهی نیز ریشه نگرانیهای آزار دهنده انسان، احساس پوچی زندگی و بی هدف بودن آن است؛ اما کسی که به خدا ایمان دارد و مسیر تکاملی زندگی را به عنوان یک هدف بزرگ پذیرفته است و همه برنامهها و حوادثها زندگی را در همین مسیر میبیند، نه در زندگی احساس پوچی میکند و نه هم چون افراد بی هدف و مردد، سرگردان و مضطرب است.
5. عامل دیگر نگرانی آن است که انسان گاهی برای انجام خدمتی زحمت زیادی را متحمل میشود، اما کسی را نمیبیند که به زحمت او ارج نهد و از آن قدردانی و تشکر کند بلکه گاهی با تغافل و بی اعتنایی و بی مهری نیز مواجه میشود و این ناسپاسی شدیداً او را رنج میدهد و در حالت اضطراب و نگرانی فرو میبرد. اما هنگامی که احساس کند کسی هست که از تمام تلاشها و کوششهایش آگاه است و همه آنها را ارج مینهد و برای همه پاداش میدهد. نگرانیاش از این ناحیه رفع میشود.
6. دنیاپرستی و دلباختگی در برابر رزق و برق زندگی مادی یکی از بزرگترین عوامل اضطراب و نگرانی انسانها است. اما انسان مؤمن، با ایمان به خدا و تحت تأثیر تعالیم الهی و وحیانی، با زهد و پارسایی سازنده و عدم اسارت در چنگال زرق و برق زندگی مادی، به همه این اضطرابها پایان میدهد. ایمان و توجه وافر امام علی علیهالسلام به خداوند، از او شخصیتی چنان آزاده ساخته که میفرماید:
و ان دنیاکم عندی لاهون من ورقة فی فهم جرادة تقضمها؛ (78) و همانا این دنیای آلوده شما نزد من از برگ جویده شده در دهان ملخ پستتر
است!
7. عامل مهم دیگری که موجب نگرانی و اضطراب انسان میشود ترس و وحشت از مرگ است. این مسأله همواره فکر و روح انسان را به خود مشغول داشته است. از نظر جهان بینی مادی این نگرانی به جا است. اما هر گاه در سایه ایمان به خدا مرگ را دریچهای به سوی زندگی و جهانی وسیعتر و والاتر بدانیم و مرگ را هم چون گذرگاهی برای عبور از دالان یک زندان و رسیدن به فضای آزاد بشمریم، دیگر این نگرانی بی معنا است.
با مروری بر عواملی که بر شمردیم، میبینیم این عوامل در برابر ایمان به خدا ذوب و نابود میگردند و از این رو تصدیق خواهیم کرد که یاد خدا مایه آرامش دلها است. (79)