تربیت
Tarbiat.Org

منتهی الآمال تاریخ چهارده معصوم (جلد دوم)
حاج شیخ عباس قمی (رضوان الله علیه)

فصل سوم: در بیان عبادات حضرت امام زین‏العابدین علیه السلام‏

همانا کثرت عبادت حضرت سیدالعابدین علیه السلام اشهر است از آنکه ذکر بشود، آن جناب عابدترین اهل روزگار بود چنانکه در القاب شریفش به برخی از آن اشارت رفت و بس است در این مقام که هیچ کس از مردمان را طاقت نبود که مانند حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام رفتار نماید، چرا که آن حضرت در شبانه‏روزی هزار رکعت نماز می‏گذاشت، و چون وقت نماز می‏رسید بدنش را لرزه می‏گرفت و رنگش زرد می‏گشت و چون به نماز می‏ایستاد مانند ساق درختی بود حرکت نمی‏کرد مگر آنچه که باد او را حرکت دهد و چون در قرائت حمد به مالِکِ یَوْمِ الدّینِ می‏رسید چندان آن را مکرر می‏کرد که نزدیک می‏گشت قالب تهی کند و چون سجده می‏کرد سر از سجده بر نمی‏داشت تا عرق مبارکش جاری می‏شد. شبها را به عبادت به روز می‏آورد و روزها را روزه می‏داشت و شبها چندان نماز می‏گذاشت که خسته می‏شد به حدی که نمی‏توانست ایستاده حرکت نماید و به فراش خویش خود را برساند لاجرم مانند کودکان که به راه نیفتاده‏اند حرکت م می‏نمود تا خود را به فراش خود می‏رسانید و چون ماه رمضان می‏شد تکلم نمی‏کرد مگر به دعا و تسبیح و استغفار. و از برای آن حضرت خریطه‏ای بود که در آن تربت مقدّسه حضرت امام حسین علیه السلام نهاده بود. هنگامی که می‏خواست سجده کند بر آن تربت سجده می‏کرد.
و در عین الحیاة است که صاحب کتاب حلیة الأولیاء روایت نموده (21) که چون حضرت امام زین‏العابدین علیه السلام از وضو فارغ می‏شدند و اراده نماز می‏فرمودند رعشه در بدن و لرزه بر اعضای آن حضرت مستولی می‏شد چون سؤال می‏نمودند می‏فرمود که وای بر شما! مگر نمی‏دانید که به خدمت چه خداوندی می‏ایستم و با چه عظیم‏الشّأنی می‏خواهم مناجات کنم. در هنگام وضو نیز این حالت را از آن حضرت نقل کرده‏اند.
روایتی وارد شده که فاطمه دختر حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام روزی جابربن عبداللَّه انصاری رضی اللَّه عنه را طلبید و گفت: تو از صحابه کبار حضرت رسولی و ما اهل بیت را حق بر تو بسیار است و از بقیه اهل بیت رسالت همین علی بن الحسین علیه السلام مانده و او بر خود جور می‏نماید در عبادت الهی، پیشانی و زانوها و کفهای او از بسیاری عبادت پین کرده و مجروح گشته و بدن او نحیف شده و کاهیده، از او التماس نما که شاید پاره‏ای تخفیف دهد، چون جابر به خدمت آن جناب رسید دید که در محراب نشسته و عبادت بدن شریفش را کهنه و نحیف گردانیده و حضرت، جابر را اکرام فرمود و در پهلوی خویش تکلیف نمود و با صدای بسیار ضعیف احوال او را پرسید، پس جابر گفت: یابن رسول اللَّه! خداوند عالمیان بهشت را برای شما و دوستان شما خلق کرده و جهنم را برای دشمنان و مخالفان شما آفریده پس چرا این قدر بر خود تعب می‏فرمایی؟ حضرت فرمود که ای مصاحب حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله و سلم، حضرت رسالت پناه صلی اللَّه علیه و آله و سلم با آن کرامتی که نزد خداوند خود داشت که تک اوْلای گذشته و آینده او را آمرزید، او مبالغه و مشقت در عبادت را ترک نفرمود - پدرم و مادرم فدای او باد - تا آنکه بر ساق مبارک نفخ ظاهر شد و و قدمش ورم کرد، صحابه گفتند که چرا چنین زحمت می‏کشی و حال آنکه خدا بر تو تقصیر نمی‏نویسد؟ فرمود که آیا من بنده شاکر خدا نباشم و شکر نعمتهای او را ترک نمایم؟! جابر گفت: یابن رسول اللَّه! بر مسلمانان رحم کن که به برکت شما خدا بلاها را از مردمان دفع می‏نماید و آسمانها را نگاه می‏دارد و عذابهای خود را بر مردمان نمی‏گمارد. فرمود که ای جابر! بر طریق پدران خود خواهیم بود تا ایشان را ملاقات نمایم.(22)
از حضرت صادق علیه السلام منقول است که پدرم فرمود: روزی بر پدرم علی بن الحسین علیه السلام داخل شدم دیدم که عبادت در آن حضرت بسیار تأثیر کرده و رنگ مبارکش از بیداری زرد گردیده و دیده‏اش از بسیاری گریه مجروح گشته و پیشانی نورانیش از کثرت سجود پینه کرده و قدم شریفش از وفور قیام در صلات ورم کرده چون او را بر این حال مشاهده کردم خود را از گریه منع نتوانستم نمود و بسیار بگریستم آن حضرت متوجه تفکر بودند بعد از زمانی به جانب من نظر افکندند و فرمودند که بعضی از کتابها که عبادت امیرالمؤمنین علیه السلام در آنجا مسطور است به من ده چون بیاوردم و پاره‏ای بخواندند بر زمین گذاشتند و فرمودند که کی یارای آن دارد که مانند علی بن ابی طالب علیه السلام عبادت کند؟!(23)
کلینی از حضرت جعفر بن محمد علیه السلام، روایت کرده که حضرت سیدالساجدین علیه السلام چون به نماز می‏ایستاد رنگش متغیر می‏شد و چون به سجود می‏رفت سر بر نمی‏داشت تا عرق از آن جناب می‏ریخت.(24)
از حضرت امام محمد باقر علیه السلام منقول که حضرت علی بن الحسین علیه السلام در شبانه روزی هزار رکعت نماز می‏گزارد و چون می‏ایستاد رنگ به رنگ می‏گردید و ایستادنش در نماز ایستادن بنده ذلیل بود که نزد پادشاه جلیلی ایستاده باشد، و اعضای او از خوف الهی لرزان بود و چنان نماز می‏کرد که گویا نماز وداع است و دیگر نماز نخواهد کرد، چون از تغیر احوال آن جناب سؤال می‏نمودند چنین می‏فرمود: کسی که نزد خداوند عظیمی ایستد سزاوار است که خائف باشد.(25) و نقل کرده‏اند که در بعضی از شبها یکی از فرزندان آن جناب از بلندی افتاد دستش شکست و از اهل خانه فریاد بلند شد، همسایگان جمع شدند و شکسته‏بند آوردند دست آن طفل را بستند و آن طفل از درد فریاد می‏کرد و حضرت از اشتغال به عبادت، نمی‏شنید. چون صبح شد و از عبادت فارغ گردید دست طفل را دید در گردن آویخته، از کیفیت حال پرسید خبر دادند.(26)
و در وقت دیگر در خانه‏ای که حضرت در آن خانه در سجود بود آتشی گرفت و اهل خانه فریاد می‏کردند که یَابْنَ رَسُولِ اللَّه! اَلنّارُ! اَلنّارُ! حضرت متوجه نشدند تا آتش خاموش شد بعد از زمانی سر برداشتند از آن جناب پرسیدند که چه چیز بود شما را غافل از این آتش گردانیده بود؟ فرمود که آتش کبرای قیامت مرا از آتش اندک در دنیا غافل گردانیده بود. (تمام شد آنچه از عین الحیاة نقل کردیم).(27)
روایت شده از ابوحمزه ثمالی که از زاهدین اهل کوفه و مشایخ آنجا بود گفت:
دیدم حضرت امام زین‏العابدین علیه السلام را که وارد مسجد کوفه شد و آمد نزد ستون هفتم و نعلین خود را کند و به نماز ایستاد پس دستها را تا برابر گوش بلند کرد و تکبیری گفت که جمیع موهای بدن من از دهشت آن راست ایستاد و گفته که چون آن حضرت نماز گذاشت گوش کردم نشنیدم لهجه‏ای پاکیزه‏تر و دلرباتر از آن.(28)
و نیز روایت شده که آن حضرت از تمامی مردم، صوت مقدسش به قرآن مجید نیکوتر بود و چندان نیکو و دلکش قرائت نمودی که سقّایان بر در خانه آن حضرت می‏ایستادند و قرائت آن جناب را استماع می‏نمودند.(29)
غزالی در کتاب اسرار الحجّ نقل کرده از سفیان بن عیینه که حج گزارد علی بن الحسین علیه السلام چون خواست محرم شود راحله‏اش ایستاد و رنگش زرد شد و لرزه او را عارض شد شروع کرد به لرزیدن و نتوانست لبیک بگوید، سفیان گفت: چرا تلبیه نمی‏گویید؟ فرمود: می‏ترسم در جواب گفته شود لالَبَّیْکَ وَ لاسَعْدَیْکَ! پس چون تلبیه گفت غش کرد و از راحله‏اش بر زمین واقع شد و پیوسته این حال او را عارض می‏شد تا از حجش فارغ شد.(30)
در کتاب حدیقة الشّیعه است که طاوس یمانی گفت: نصف شبی داخل حجر اسماعیل شدم دیدم که حضرت امام زین‏العابدین علیه السلام در سجده است و کلامی را تکرار می‏کند چون گوش کردم این دعا بود:
اِلهی عُبَیْدُکَ بِفِنائِکَ، مِسْکینُکَ بِفِنائکَ، فَقیرُکَ بِفِنائِکَ.
و بعد از آن هرگونه بلا و المی و مرضی که مرا پیش آمد چون نماز کردم و سر به سجده نهادم این کلمات را گفتم مرا خلاصی و فرجی روی داد! و فِناء در لغت به معنی فضای در خانه است؛ یعنی بنده تو و مسکین تو و محتاج تو بر درگاه تو منتظر رحمت تو است و چشم عفو و احسان از تو دارد؛ و هرکس این کلمات را از روی اخلاص بگوید البته اثر می‏کند و هر حاجت که دارد بر می‏آید. انتهی.(31)
بالجمله؛ آنچه در باب عبادات آن حضرت نقل شده غیر آنچه ذکر شد زیاده از این است که در این مختصر نقل شود من اکتفا می‏کنم از آنتها به یک خبر:
قطب راوندی و دیگران روایت کرده‏اند از حمادبن حبیب کوفی که گفت: سالی به آهنگ حج بیرون شدیم همین که از زباله (که نام منزلی است) کوچ کردیم، بادی سیاه و تاریک وزیدن گرفت به طوری که قافله را از هم متفرق و پراکنده ساخت و من در آن بیابان متحیر و سرگردان ماندم، پس خود را رسانیدم به یک وادی خالی از آب و گیاه و تاریکی شب مرا فرا گرفت پس من خود را بر درختی جای دادم چون تاریکی دنیا را فراگرفت جوانی را دیدم رو کرد با جامه‏های سفید و بوی مشک از او می‏وزید با خود گفتم این شخص باید یکی از اولیاء اللَّه باشد! پس ترسیدم هرگاه ملتفت من بشود به جای دیگر رود پس چندان که می‏توانستم خود را پوشیده داشتم، پس آن جوان مهیای نماز شد و ایستاد و گفت:
یا مَنْ حاذَ کُلُّ شَی‏ءٍ مَلَکُوتاً وَ قَهَرَ کُلَّ شَی‏ءٍ جَبَروُتاً صَلَّ عَلی‏ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ َو اَوْلِجْ قَلْبِی فَرَحَ الاقبالِ عَلَیْکَ وَ اَلْحِقْنی بِمَیَدانِ الْمُطیعینَ لَکَ.
پس در نماز شد چون دیدم که اعضاء و ارکان او آماده نماز گردید و حرکات او سکون گرفت برخاستم و به آن مکان که مهیای نماز شد شدم دیدم چشمه آبی می‏جوشد من نیز تهیه نماز دیدم و در پشت سرش بایستادم دیدم گویا محرابی برای من ممثّل شد و می‏دیدم او را که هر وقت به آیتی می‏گذشت که در آن آیه وعد و وعید مذکور بودی با ناله و حنین آن را مکرر فرمودی، پس چون تاریکی شب روی به نهایت گذاشت از جای خود برخاست و گفت:
یا مَنْ قَصَدَُه الضّآلّوُنَ فَاَصابُوهُ مُرشِداً وَ اَمَّهُ الْخائِفُونَ فَوَجَدوُهُ مَعْقِلاً وَ لَجَاَ اِلَیْهَ الْعابِدوُنَ (الْعائذوُن) فَوَجَدُوُهُ مَوْئلاً مَتی‏ راحَةُ مَنْ نَصَبَ لِغَیْرِکَ بَدَنَهُ وَ مَتی‏ فَرَحُ مَنْ قَصَدَ سِواکَ بِهِمَّتِهِ اِلهی‏ تَقَشَّعَ الظَّلامُ وَ لَمْ اَقْضِ مِنْ خِدْمَتِکَ وَطَراً وَ لا مِنْ حِیاضِ مُناجاتِکَ صَدَراً صَلِّ عَلی‏ مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد وَافْعَلْ بِی اَوْلَی الاَمْرَیْنِ بِکَ یا اَرْحَمَ الرّاحِمینَ.
حماد بن حبیب می‏گوید: این وقت بیم کردم که مبادا شخص او از من ناپدید گردد و اثر امرش بر من پوشیده ماند، پس در او درآویختم و عرض کردم: تو را سوگند می‏دهم به آن کسی که ملال و خستگی و رنج و تعب از تو برگرفته و لذت رهبت را در کام تو نهاده بر من رحمت‏آور و مرا در جناح مرحمت و عنایت جای ده که من ضال و گمشده‏ام و همی آرزومندم که به کردار تو روم و به گفتار تو شوم. فرمود: اگر توکل تو از روی صدق باشد گم نخواهی شد لکن متابعت من کن و بر اثر من باش. پس به کنار آن درخت شد و دست مرا بگرفت مرا به خیال همی آمد که زمین از زیر قدمم حرکت می‏نماید، همین که صبح طلوع کرد به من فرمود: بشارت باد تو را که این مکان مکه معظمه است، پس من صدا و ضجّه حاجّ را بشنیدم عرض کردم: تو را سوگند می‏دهم به آنکه امیدواری به او در روز آزفه و یوم فاقه (یعنی روز قیامت) تو کیستی؟ فرمود:
اکنون که سوگند دادی، منم علی بن الحسین علی بن ابی طالب علیه السلام.(32)