آیاتی که تاکنون بدانها پرداختیم درباره انبیا گذشته بود. در اینجا به آیاتی میپردازیم که درباره پیامبر گرامی اسلامصلی الله علیه وآله وسلم و وجوب اطاعت از آن وجود مقدس نازل شده است. این آیات به سه دسته تقسیم میشوند:%
الف) آیاتی که میگویند: مطلق اطاعت از رسول اللهصلی الله علیه وآله وسلم واجب است مانند:%
«وَمَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهارُ وَمَنْ یَتَوَلَّ یُعَذِّبْهُ عَذاباً اَلیماً(167)؛ و هرکس خدا و رسولش را اطاعت کند او را در باغهایی (از بهشت) وارد میکند که نهرها از زیر (درختان) آن جاری است و هرکس سرپیچی کند او را به عذابی دردناک گرفتار میسازد.»%
«وَمَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهارُ خالِدینَ فیها وَذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظیمٌ(168)؛ و هرکس خدا وپیامبرش را اطاعت کند، خداوند وی را در باغهایی از بهشت وارد میکند که همواره، آب از زیر درختانش جاری است؛ جاودانه در آن میمانند و این است رستگاری بزرگ.»%
«وَمَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَاُولئِکَ مَعَ الَّذینَ اَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیّینَ وَالصِّدّیقینَ وَالشُّهَداءِ وَالصَّالِحینَ وَحَسُنَ اُولئِکَ رَفیقَاً ذلِکَ الْفَضْلُ مِنَ اللَّهِ وَکَفی بِاللَّهِ عَلیماً(169)؛ و کسانی که خدا و پیامبر را اطاعت کنند همنشین کسانی خواهند بود که خداوند نعمت خود را بر آنان ارزانی داشته، از پیامبران و صدّیقان و شهدا و صالحان و اینها چه رفیقان خوبی هستند این موهبتی از ناحیه خداست و کافی است که خدا (از حال بندگان و نیّات و اعمالشان) آگاه است.»%
«وَمَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ فازَ فَوْزاً عَظیماً(170)؛ و هرکس از خدا و پیامبرش اطاعت کند به رستگاری و کامیابی بزرگی دست یافته است.»%
درباره عذاب و پشیمانی کافران میخوانیم:%
«یَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ یَقُولُونَ یا لَیْتَنا اَطَعْنَا اللَّهَ وَاَطَعْنَا الرَّسُولا وَقالُوا رَبَّنا اِنَّا اَطَعْنا سادَتَنا وَکُبَراءَنا فَاَضَلُّونَا السَّبیلا(171)؛ در آن روز که صورتهای آنان در آتش (دوزخ) دگرگون خواهد شد (از کار خویش پیشمان میشوند و) میگویند: ای کاش! خدا را اطاعت کرده بودیم و از پیامبرش اطاعت کرده بودیم و میگویند: پروردگارا! ما از سران و بزرگان خود اطاعت کردیم پس ما را گمراه ساختند.»%
دقت داشته باشیم که در این آیه شریفه، لفظ «اَطَعْنا» تکرار شده و نشان میدهد که پیامبر - علاوه بر ابلاغ دستورات الهی - میتواند از خودش نیز فرمانهایی صادر کند و اطاعت هر دو لازم است.%
«وَاِنْ تُطیعُواللَّهَ وَرَسُولَهُ لا یَلِتْکُمْ مِنْ اَعْمالِکُمْ شَیْئاً(172)؛ و اگر از خدا و پیامبرش اطاعت کنید، چیزی از کارهای شما را فروگذار نمیکند.»%
آیات فراوانی در قرآن وجود دارد که در آنها صریحاً، به اطاعت از پیامبر گرامی اسلام فرمان داده شده است مانند:%
«اَطیعُواللَّهَ وَرَسُولَهُ(173)؛ از خدا و پیامبرش اطاعت کنید.»%
«اَطیعُواللَّهَ وَالرَّسُولَ(174)؛ خدا و پیامبر را اطاعت کنید.»%
«اَطیعُواللَّهَ وَاَطیعُوالرَّسُولَ(175)؛ اطاعت کنید خدا را و اطاعت کنید پیامبر را.»%
«وَاَطیعُوا الرَّسوُلَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَموُنَ(176)؛ و از پیامبر اطاعت کنید تا مشمول رحمت (الهی) شوید.»%
این آیات عموماً، بر وجوب اطاعت از پیامبر گرامی اسلام دلالت دارند؛ مخصوصاً از آیاتی که در آنها لفظ «اَطیعُوا» تکرار شده است به خوبی میتوان به دست آورد که اطاعت از آن وجود مقدس، مختصّ آن احکام الهی نیست که وی فقط حامل، مبلّغ و مبیّن آنهاست بلکه شامل امر و نهیهایی که از خود او صادر شده، نیز میشود. اگر رسول اکرمصلی الله علیه وآله وسلم احکام الهی را به مردم ابلاغ و برایشان بیان فرمود و آنان تسلیم شده و بدان گردن نهادند گرچه ظاهراً از پیامبر اطاعت کردهاند ولی در واقع از خدای متعال فرمان بردهاند. اما زمانی که در بعضی آیات با تکرار لفظ «اَطیعُوا» مواجه میشویم، میتوان استظهار کرد که مراد از «اَطعیوا»ی دوم، اطاعت از دستورات شخص پیامبر گرامی است. بنابراین میتوان گفت که پیامبران الهی غیر از مقام ابلاغ و بیان وحی الهی، مقام دیگری نیز داشتهاند و آن مقام ولایت و رهبری امت است.(177)%
ب) دسته دوم آیاتی است که کسانی را که نسبت به رسول اکرمصلی الله علیه وآله وسلم راه عصیان، مشاقّه، محادّه، مخالفت و تولّی در پیش گرفتهاند، نکوهش میکند و از این کارها بر حذر میدارد مانند:%
«قُلْ اَطیعُوااللَّهَ وَالرَّسُولَ فَاِنْ تَوَلَّوْا فَاِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْکافِرینَ(178)؛ بگو از خدا و پیامبر، اطاعت کنید و اگر سرپیچی کنید، خداوند کافران را دوست نمیدارد».%
«وَمَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَیَتَعَدَّ حُدُودَهُ یُدْخِلْهُ ناراً خالِداً فیها وَلَهُ عَذابٌ مُهینٌ(179)؛ و هرکس نافرمانی خدا و پیامبرش را کند و از مرزهای او تجاوز نماید، او را در آتشی وارد میکند که جاودانه در آن خواهد ماند و برای او مجازات خوارکنندهای است.»%
«یَوْمَئِذٍ یَوَدُّ الَّذینَ کَفَرُوا وَعَصَوُا الرَّسُولَ لَوْ تُسَوَّی بِهِمُ الْاَرْضُ وَلا یَکْتُمُونَ اللَّهَ حَدیثاً(180)؛ در آن روز، آنها که کافر شدند و با پیامبر به مخالفت برخاستند آرزو میکنند که ای کاش با زمین یکسان میشدند و سخنی را نمیتوانند از خدا پنهان کنند.»%
«وَمَنْ یُشاقِقِ الرَّسوُلَ مِنْ بَعْدِما تَبَیَّنَ لَهُ الْهُدی وَیَتَّبِعْ غَیْرَ سَبیلِ الْمُؤمِنینَ نُوَلِّه ما تَوَلَّی وَنُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَساءَتْ مَصیراً(181)؛ کسی که بعد از آشکارشدن هدایت و حق، با پیامبر مخالفت کند و از راهی جز راه مؤمنان پیروی نماید، ما او را به همان راهی که میرود میبریم و به دوزخ داخل میکنیم و چه بد سرانجامی است.»%
«فَاِنْ تَوَلَّوْا فَاعْلَمْ اَنَّما یُریِدُ اللَّهُ اَنْ یُصیبَهُمْ بِبَعْضِ ذُنُوبِهِمْ وَاِنَّ کَثیراً مِنَ النَّاسِ لَفاسِقُونَ(182)؛ و اگر آنها (از حکم و داوری تو) روی گردانند، بدان که خداوند میخواهد آنان را به دلیل پارهای از گناهانشان مجازات کند و بسیاری از مردم فاسقند.»%
«وَمَنْ یُشاقِقِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَاِنَّ اللَّهَ شَدیدُ الْعِقابِ(183)؛ و هر کسی با خدا و پیامبرش دشمنی کند (کیفر شدیدی میبیند) و خداوند شدید العقاب است.»%
«یا اَیُّهَاالَّذینَ امَنوُا اَطیعُواللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلا تَوَلَّوْا عَنْهُ وَاَنْتُمْ تَسْمَعوُنَ(184)؛ ای کسانی که ایمان آوردهاید! از خدا و پیامبرش اطاعت کنید و سرپیچی نکنید و از او روی مگردانید در حالی که (سخنان او را) میشنوید.»%
«اَلَمْ یَعْلَموُا اَنَّهُ مَنْ یُحادِدِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَاَنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ خالِداً فیها ذلِکَ الْخِزْیُ الْعَظیمُ(185)؛ آیا نمیدانند هر کس با خدا و رسولش دشمنی کند، برای او آتش دوزخ است، جاودانه در آن میماند و این، همان رسوایی بزرگ است.»%
«فَلْیَحْذَرِ الَّذینَ یُخالِفوُنَ عَنْ اَمْرِه اَنْ تُصیبَهُمْ فِتْنَة ٌ اَوْ یُصیبَهُمْ عَذابٌ اَلیمٌ(186)؛ پس آنان که فرمان او را مخالفت میکنند، باید بترسند از این که فتنه ای دامنشان را بگیرد، یا عذابی دردناک به آنها برسد.»%
«اِنَّ الَّذینَ کَفَروُا وَصَدُّوا عَنْ سَبیلِ اللَّهِ وَشاقُّوا الرَّسوُلَ مِنْ بَعْدِما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْهُدی لَنْ یَضُرُّوا اللَّهَ شَیْئَاً وَسَیُحْبِطُ اَعْمالَهُمْ(187)؛ آنان که کفر ورزیدند و (مردم را) از راه خدا باز داشتند و بعد از آن که هدایت برایشان روشن شد، با پیامبر مخالفت کردند، هرگز زیانی به خدا نمیرسانند و به زودی اعمالشان را نابود خواهد ساخت.»%
«اِنَّ الَّذینَ یُحادُّونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ کُبِتُوا کَما کُبِتَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَقَدْ اَنْزَلْنا ایاتٍ بَیِّناتٍ وَلِلْکافِرینَ عَذابٌ مُهینٌ(188)؛ کسانی که با خدا و رسولش دشمنی میکنند، خوار و ذلیل شدند آنگونه که پیشینیان آنها خوار و ذلیل شدند؛ ما آیات روشنی نازل کردیم و برای کافران عذاب خوارکنندهای است.»%
«اِنَّ الَّذینَ یُحادُّونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ اُولئِکَ فِی الْاَذَلّینَ(189)؛ کسانی که با خدا و رسولش دشمنی و مخالفت میکنند در جرگه ذلیلترین افرادند.»%
«لا تَجِدُ قَوْمَاً یُؤْمِنوُنَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الْاخِرِ یُوادُّونَ مَنْ حادَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَوْ کانُوا اباءَهُمْ اَوْ اَبْناءَهُمْ اَوْ اِخْوانَهُمْ اَوْ عَشیرَتَهُمْ(190)؛ هیچ قومی را که ایمان به خدا و روز رستاخیز دارند نمییابی که با دشمنان خدا و رسولش دوستی کنند، هرچند پدران یا فرزندان یا برادران یا خویشاوندانشان باشند.»%
«ذلِکَ بِاَنَّهُمْ شاقُّوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَمَنْ یُشاقِّ اللَّهَ فَاِنَّ اللَّهَ شَدیدُ الْعِقابِ(191)؛ این (عذاب دنیوی و اخروی) بدان سبب است که با خدا و رسولش دشمنی و مخالفت کردند و هر کس با خدا دشمنی کند (باید بداند که) خدا مجازات شدیدی دارد.»%
«وَمَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَاِنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ خالِدینَ فیها اَبَداً(192)؛ و هر کس نافرمانی خدا و رسولش کند، آتش دوزخ از آن اوست و جاودانه برای همیشه در آن میمانند.»%
ج) سومین دسته، آیاتی است که به خصوص، درباره حکومت و قضاء پیامبر گرامی اسلامصلی الله علیه وآله وسلم میباشد و تصریح دارد که فرمانبرداری مردم از وی در امور و شؤون حکومتی، واجب است. این قبیل آیات برای اثبات مقصود ما از دو دسته سابق مهمتر است مانند:%
«فَلا وَرَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتَّی یُحَکِّمُوکَ فیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لا یَجِدُوا فی اَنْفُسِهِمْ حَرَجَاً مِمَّا قَضَیْتَ وَیُسَلِّمُوا تَسْلیماً(193)؛ نه! به پروردگارت سوگند که آنها مؤمن نخواهند بود، مگر این که در اختلافات خود تو را به داوری بطلبند و سپس از داوری تو در دل خود احساس ناراحتی نکنند و بیچون چرا، گردن نهند.»%
این آیه شریفه دلالت دارد بر این که قوام ایمان مؤمنان، به این است که پیامبر گرامیصلی الله علیه وآله وسلم را در اختلافات، حَکَم و داور بدانند و کاملاً تسلیم احکام و فرمانهای وی باشند و حتی در دل نیز نسبت بدانها احساس ناراحتی و کراهت نکنند.%
«اِنَّا اَنْزَلْنا اِلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ لِتَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ بِما اَریکَ اللَّهُ وَلا تَکُنْ لِلْخائِنینَ خَصیماً(194)؛ ما این کتاب را به حق بر تو نازل کردیم تا بر وفق آنچه خداوند به تو نشان داده، حکم کنی و از کسانی مباش که از خائنان حمایت نمایی!»%
در این آیه شریفه، لفظ «حکم» ظهور در قضاوت و داوری میان مردم دارد.%
«وَیَقُولُونَ امَنَّا بِاللَّهِ وَبِالرَّسُولِ وَاَطَعْنا ثُمَّ یَتَوَلَّی فَریقٌ مِنْهُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ وَما اُولئِکَ بِالْمُؤْمِنینَ وَاِذا دُعُوا اِلَی اللَّهِ وَرَسُولِه لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ اِذا فَریقٌ مِنْهُمْ مُعْرِضُونَ وَاِنْ یَکُنْ لَهُمُ الْحَقُّ یَاْتوُا اِلَیْهِ مُذْعِنینَ اَفی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ اَمِ ارْتابوُا اَمْ یَخافُونَ اَنْ یَحیفَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَرَسُولُهُ بَلْ اُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ اِنَّما کانَ قَوْلَ الْمُؤْمِنینَ اِذا دُعُوا اِلَی اللَّهِ وَرَسُولِه لِیَحْکُمْ بَیْنَهُمْ اَنْ یَقُولوُا سَمِعْنا وَاَطَعْنا وَاُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ وَمَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَیَخْشَ اللَّهَ وَیَتَّقْهِ فَاُولئِکَ هُمُ الْفائِزُونَ(195)؛ میگویند: به خدا و پیامبر ایمان داریم و اطاعت میکنیم ولی پس از این ادعا، گروهی از آنان رویگردان میشوند؛ آنها (در حقیقت) مؤمن نیستند و هنگامی که به سوی خدا و رسولش دعوت شوند تا در میانشان داوری کند، ناگهان گروهی از آنان، اعراض کرده روی میگردانند ولی اگر حق برای آنان باشد (و داوری به نفعشان شود) با سرعت و تسلیم به سوی او (پیامبر) میآیند آیا در دلهایشان بیماری هست یا شک و تردید دارند یا میترسند خدا و رسولش بر آنان ستم کنند؟ نه، بلکه آنان خودشان ستمگرند سخن مؤمنان، هنگامی که به سوی خدا و رسولش دعوت شوند تا میان آنان داوری کند، تنها این است که میگویند: «شنیدیم و اطاعت کردیم» و اینها همان رستگاران واقعی هستند و هر کس خدا و پیامبرش را اطاعت کند و از خدا بترسد و از مخالفت فرمانش بپرهیزد، چنین کسانی همان کامیابان واقعی هستند.»%
از این آیات - مخصوصاً آیه 51 - بر میآید که مؤمنان راستین برای رفع اختلافات خود، رسولاللهصلی الله علیه وآله وسلم را حکم و داور میدانند.%
«اَلنَّبِیُّ اَوْلی بِالْمُؤْمِنینَ مِنْ اَنْفُسِهِمْ(196)؛ پیامبر نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است.»%
این آیه شریفه، اطلاقی بسیار قوی و گسترده دارد بر این که هرگونه تصرّفی در مال و جان مردم و هر دخالتی در امور زندگی آنان، برای رسول اکرمصلی الله علیه وآله وسلم جایز است و بر مردم واجب است که در جمیع شؤون حیات، از آن وجود مقدس فرمان ببرند.%
«وَما کانَ لِمُؤْمِنٍ وَلا مُؤْمِنَةٍ اِذا قَضَی اللَّهُ وَرَسُولُهُ اَمْراً اَنْ یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ مِنْ اَمْرِهِمْ وَمَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالاً مُبیناً(197)؛ هیچ مرد و زن باایمانی حق ندارند هنگامی که خدا و پیامبرش امری را لازم بدانند، اختیاری (در برابر فرمان خدا) داشته باشند و هرکس خدا و رسولش را نافرمانی کند، به گمراهی آشکاری گرفتار شده است.»%
در این آیه شریفه لفظ «قَضی» به معنای قضاوت مصطلح یعنی داوری در میان مردم نیست، بلکه منظور این است هنگامی که خدا و پیامبر کاری را یکسره کردند و درباره آن فرمان قطعی صادر کردند، دیگران حق اعتراض و چون و چرا ندارند. بنابراین آیه مذکور نیز شامل هر امری میشود، خواه قضای مصطلح و رفع مشاجرات و مخاصمات باشد و خواه کارهای دیگر باشد.%
%