تربیت
Tarbiat.Org

حقوق و سیاست در قرآن‏
آیت الله محمد تقی مصباح یزدی‏‏

ربوبیّت تشریعی لازمه ربوبیّت تکوینی‏%

خدای متعال، آفریننده و هستی‏بخش هر چیزی - جز او - است یعنی اوّلاً؛ هر موجودی هستی خود را - لحظه به لحظه - از او دریافت می‏کند، نه از خود هستی دارد و نه از شئ دیگری می‏تواند هستی بگیرد.%
ثانیاً؛ همو کمال‏بخش همه مخلوقات است و هر موجودی کمالات شایسته خود را نیز از وی می‏یابد. به زبان فلسفی، فاعل مفیض الوجود (هستی‏بخش) فقط خدای متعال است و به تعبیر کلامی، ربوبیّت تکوینی، مخصوص اوست. در قرآن کریم نیز با الفاظ مختلفی - مانند: مُلک، ولایت، امر و تدبیر امر - به همین ربوبیّت تکوینی اشاره شده است.%
به هر حال، شیئی که هم وجود و هم کمالات خود را وامدار خدای متعال است - و همه اشیا چنین‏اند - یکسره در اختیار اوست. یکی از این مخلوقات انسان است که هستیِ خود همچنین استکمال اختیاری و آزادانه خویش را از خدا دارد و بس.%
ربوبیّت تکوینی الهی اقتضا دارد که انسان از راه اراده و اختیار خویش(117) کمال یابد و کامل شود. همچنین مقتضی آن است که زمینه کمال‏جویی و کمال‏یابی، در دسترس بشر باشد؛ انسانی که باید با حسن اختیار خود، راه استکمال را بپوید، باید زمینه انتخاب و گزینش، از طرف خدای متعال برای او فراهم شده باشد. نخست باید نیروی شناخت خوب و بد را به انسان عطا کند زیرا بدون داشتن این نیرو، هرگز نمی‏تواند حَسَن و قبیح را باز شناسد و قهراً نمی‏تواند آزادانه راه خوبی یا بدی را در پیش گیرد. ولی این به تنهایی کافی نیست بلکه علاوه بر نیروی شناخت باید گرایش و کشش به سوی بد و خوب هم در انسان باشد؛ در غیر این صورت زمینه انتخاب آزادانه مهیّا نخواهد بود.%
به همین جهت، خدای متعال به آدمیان هم نیروی تشخیص خوب و بد و هم میل و رغبت به هر یک از خوبیها و بدیها را عطا فرموده است؛ در درون هر انسانی - کم و بیش - هم گرایش به حقّ و خیر و صلاح هست و هم کشش به سوی باطل، شر، فساد و افساد. و چه بسا در خیلی از انسانها کشش به باطل و شر بیشتر باشد.%
از آنجا که عقل آدمی - که نیروی تمییز دهنده خوب از بد است - به تنهایی کافی نیست و غالباً از درک مصالح و مفاسد دنیوی و اخروی و همچنین از فهم بهترین راه رسیدن به مصالح واقعی و سعادت ابدی فرو می‏ماند، خدای متعال احکام و قوانینی وضع و مقرّر کرده است تا توسّط آنها، انسانها هم مصالح خود را دریابند و هم راه و روش تأمین آن مصالح را بشناسند.%
از سوی دیگر، برای آن که در درون انسانها انگیزه اطاعت از احکام و قوانین مزبور پدید آید، آنها را به صورت امر و نهی‏ها و باید و نبایدها ابلاغ فرموده است زیرا جملات انشائی از یک تأثیر روانی خاصّی برخوردارند که انسان را به سوی اطاعت و عمل می‏کشاند.%
پس ربوبیّت تشریعی الهی از ربوبیّت تکوینی الهی جدا نیست بلکه فرع و نتیجه آن است؛ چون هستی انسان و اراده او و کمالاتی که می‏یابد و همه نعمتها و مواهبی که می‏تواند در راه رسیدن به کمالات حقیقی خویش از آنها بهره گیرد همگی از خداست، باید احکام و قوانین حاکم بر زندگی فردی و اجتماعی انسان هم فقط از جانب او جعل و وضع شود؛ در نتیجه هیچ کس حقّ قانونگذاری و تشریع برای انسانها ندارد، مگر این که از طرف خدای متعال، اذن و اجازه چنین کاری را یافته باشد. به همین دلیل، قرآن کریم، یهود و نصاری را - به سبب آن که برای علمای دینی خود گونه‏ای ربوبیّت تشریعی قائل بودند - صریحاً مشرک می‏شمارد؛%
«اِتَّخَذُوا اَحْبارَهُمْ وَ رُهْبانَهُمْ اَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ وَالْمَسیحَ ابْنَ مَرْیَمَ وَما اُمِرُوا اِلّا لِیَعْبُدوا اِلهاً واحِداً لا اِلهَ اِلاَّ هُوَ سُبْحانَهُ عَمَّا یُشْرِکُونَ(118)؛ (آنها) دانشمندان و راهبان خویش را معبودهایی در برابر خدا قرار دادند و (همچنین) مسیح فرزند مریم را؛ در حالی که دستور نداشتند جز خداوند یکتائی را که معبودی جز او نیست بپرستند، او پاک و منزه است از آنچه همتایش قرار می‏دهند».%
بدون شک یهود و نصاری دانشمندان و راهبان و حضرت مسیح‏علیه السلام را خالق و مدبّر عالم نمی‏دانستند و برای آنان ربوبیّت تکوینی قائل نبودند، دلیل مشرک‏شدن آنها این است که از عالمان دینی خود - بطور مطلق و بی‏چون و چرا - اطاعت می‏کنند؛ به اعتقاد باطل آنان، فرمانبرداری و پیروی از دانشمندان دین و ارباب کلیسا و کنیسه، در هر صورتی واجب است، خواه سخنان و افعالشان با احکام و قوانین الهی مطابقت داشته باشد و خواه نداشته باشد. البته شرک ایشان، شرک در ربوبیّت تشریعی است زیرا برای عالمان دینی خود جدا و مستقلّ از خداوند حق قانونگذاری قائلند. قرآن کریم حتی مسلمانان را در صورتی که از کافران و مشرکان و منافقان اطاعت کنند، مشرک می‏داند؛%
«وَاِنَّ الشَّیاطینَ لَیُوحُونَ اِلی اَوْلِیائِهِمْ لِیُجادِلُوکُمْ وَ اِنْ اَطَعْتُمُوهُمْ اِنَّکُمْ لَمُشرِکُونَ(119)؛ و شیطانها به دوستان خود (مطالبی) مخفیانه القا می‏کنند تا با شما به مجادله برخیزند، اگر از آنها اطاعت کنید بی‏گمان شما هم مشرک خواهید بود».%
%