%
درباره تفکیک این قوا - مخصوصاً در سه سده اخیر - گفتگوهای فراوانی بین فلاسفه حقوق و دیگر اندیشمندان اجتماعی در گرفته است و امروزه در دنیا آنقدر بر این مسأله پافشاری میکنند که «تفکیک قوا» به صورت یک اصل مسلم در فلسفه و حقوق اساسی در آمده است؛ همه پذیرفتهاند که یکی از ویژگیهای هر نظام دموکراتیک (مردمسالار) این است که در آن، این سه قوه کاملاً از یکدیگر تفکیک و استقلال یافته باشند و هیچ یک در کار دیگری دخالت نکند.%
به اعتقاد ما تفکیک قوا، همیشه و در هر جامعهای ضرورت ندارد و چنین نیست که تأمین مصالح اجتماعی بر آن توقف داشته باشد؛ اگر در شرایط خاصی، یک نفر هر سه کارِ قانونگذاری، قضاوت و اجرای قوانین را بهتر از هر کس دیگر میتواند انجام دهد، از نظر عقل هیچ مانعی ندارد که وی همزمان متصدی هر سه کار شود.%
در نخستین جامعه اسلامی - که در مدینه شکل گرفت - پیامبر گرامی اسلامصلی الله علیه وآله وسلم شخصاً ریاست هر سه قوه را بر عهده داشت و هیچ مشکلی هم از این جهت پدید نیامد، زیرا اوّلاً جامعه مدینه جامعهای کوچک و بسیط بود و ثانیاً کسی نبود که بتواند بهتر از ایشان یکی از این سه کار را تصدی کند؛ کمکم جامعه اسلامی، بزرگ و بزرگتر میشد و حضرت رسول اکرمصلی الله علیه وآله وسلم نمیتوانست در همه نواحی سرزمین اسلام، خودش هر سه کار را انجام دهد، از این رو لازم بود کسانی را برای تصدی هر یک از این سه کار - در گوشه و کنار بلاد اسلامی - بگمارد؛ بدین گونه نوعی تفکیک قوا در مراتب پایینتر از آن حضرت تحقق یافت. در روزگار حضرت امام امیرالمؤمینعلیه السلام نیز وضع به همین منوال بود.%
در این زمان هم - که امام معصوم غایب است - مبانی فقهی ما اقتضا دارد که ریاست هر سه قوه با ولیّ فقیه باشد و هیچ ضرورتی ندارد که در بالاترین مرحله - یعنی؛ مقام ولایت فقیه - چنین تفکیکی انجام یابد اما در ردههای پایینتر چه بسا چنین ضرورتی باشد. به هر حال در هر شرایطی تفکیک قوا لازم نیست، مثلاً اگر در دهی کوچک یک نفر بتواند بهتر از دیگران هر سه کار را انجام دهد هیچ اشکال شرعی و عقلی ندارد که هر سه مسئولیت را عهده دار شود.%
با این حال تفکیک قوا مزایای فراوانی دارد و در بیشتر جوامع ضرورت مییابد. در جوامع بزرگ امروزی اگر یک تن یا چند تن، نماینده هر سه قوه باشند، نمیتوانند از عهده تدبیر و اداره امور بر آیند. جامعهای که پیامبر اسلامصلی الله علیه وآله وسلم در آن، هر سه منصب را داشت یا کسانی را به هر سه منصب نصب میفرمود جامعهای بسیار کوچک، ساده و قابل مهار و نظارت بود و با جامعههای بسیار بزرگ، پیچیده و پر مشکل امروزین قابل مقایسه نیست. بگذریم از ویژگیهای شخص پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم و احترام و تسلیم بیمانندی که مردم در برابر وی داشتند.%
از سوی دیگر - در هر جامعهای - بیشتر قریب به اتفاق مردم از نظر اخلاقی در حد کمال مطلوب نیستند و در طول تاریخ جامعهای را سراغ نداریم که در آن همه مردم یا دست کم زمامداران و متصدیّان امور از تقوای لازم و ارزشهای مثبت اخلاقی برخودار باشند. حتّی جامعه مسلمین در صدر اسلام و تحت حاکمیّت پیامبر عظیمالشأنصلی الله علیه وآله وسلم چنین وضعی نداشت. فقط در عصر باشکوه ظهور حضرت ولیّ عصر(عج) کسانی مقامات و مناصب مختلف اجتماعی را در اختیار دارند که صاحب مدارج عالی در معنویّت و اخلاق هستند.%
در چنین اوضاع و احوالی تفکیک قوا، این فایده بزرگ را دارد که جلوی بسیاری از ظلم و جورها، فساد و افسادها، خودسریها و قانون شکنیها را میگیرد. اگر کسی که پیرو هوای نفس و اسیر جاذبههای دنیوی و دچار انحطاط اخلاقی و معنوی است، هم قانون بگذارد و هم قضاوت کند و هم احکام خودش را، خودش اجرا کند، احتمال تأمین مصالح اجتماعی مردم، نزدیک به صفر میرسد. در صورتی که اگر همین شخص تنها متصدی یکی از این سه کار باشد، احتمال تأمین مصالح اعضای جامعه بیشتر میشود. اکنون که بیشتر مردم - کم یا بیش - شبیه شخص مذکورند، تفکیک قوا ضرورت مییابد.%
%