در میان همه آیاتی که به امر به معروف و نهی از منکر دلالت دارند، دو آیه 67 و 71 از سوره توبه دارای ویژگی خاصی هستند: و المؤمنین و المؤمنات بعضهم اولیاء بعض یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر و یقیمون الصلوه و یؤتون الزکوه و یطیعون الله و رسوله اولئک سیر حمهم الله ان الله عزیز حکیم؛(162) المنافقون و المنافقات بعضهم من بعض یامرون بالمنکر و ینهون عن المعروف و یقبضون ایدیهم نسوا اببه فنسیهم ان المنافقین هم الفاسدون.(163) خداوند میفرماید مؤمنان و مؤمنات نسبت به هم ولایت دارند، و به دنبال این ولایت و در پرتوی آن است که امر به معروف و نهی از منکر میکنند. این ولایت را به هر معنایی بگیرم چه به معنی محبت و چه به معنای نوعی سلطه و قدرت قانونی باشد، برای این است که دیگران را از کار زشت باز دارند. زیرا انسان اگر بخواهد در جامعه کسی را از گناه دور کند، نوعی تسلط و حق قانونی بر آن فرد داشته باشد، تا بتواند این کار را انجام بدهد.
در فرهنگ غرب چنین حقی را به کسی نمیدهند، که کسی نمیدهند، که کسی بتواند مانع ارتکاب گناه از دیگری بشود، و یا در امور دینی و معنوی سایر افراد جامعه دخالت کند. اگر کسی هم این کار را بکند، به او میگویند به تو چه! ولی در اسلام این گونه نیست؛ بلکه میگوید همه یکی هستند، و همان طور که خود را از گناه دور میکنند، وظیفه دارند دیگران را هم از گناه دور کنند. علاوه بر آن بینشی که بر اساس امر اخلاقی و عاطفه انسانی میگوید اگر انسانی قرار است در اثر گناه بسوزد، نگذار بسوزد؛ اسلام میگوید، امر الهی بر ما واجب میکند که نگذاریم بسوزد. بلکه این کار، اوجب واجبات است، طبق آن روایت که فرمود: ان الامر بالمعروف و النهی عن المنکر... فریضه عظیمه بها تقام الفرائض(164) مهمترین وظیفهای که خدا بر بندگانش واجب کرده است، امر به معروف است. بها تقام الفرایض، اگر امر به معروف و نهی از منکر اجرا نشود، سایر فرایض هم ترک خواهد شد، بقای سایر فرایض در جامعه، در گرو این است که امر به معروف و نهی از منکر اجرا شود. اگر در جامعه به امر به معروف عمل شد به سایر واجبات هم عمل خواهد شد، و اگر امر به معروف ترک شد، بقیه واجبات هم ترک میشود. پس برای این که آمر به معروف بتواند به دیگری به زبان گوشزد کند و بعد عملا جلوی او را بگیرد، باید نسبت به او نوعی ولایت داشته باشد. یعنی قانون باید به او تسلط قانونی بدهد که بتواند جلوی او را بگیرد. این نوعی ولایت است، شاید منظور خداوند که میفرماید: و المؤمنون و المؤمنات بعضهم اولیاء بعض این است خدای متعال چنین ولایتی را به مسلمانان داده است که نسبت به همدیگر بتوانند امر به معروف و نهی از منکر کنند.
معنای دیگری که میتوان برای ولایت ذکر کرد همان معنای معروف دوستی است.
یعنی چون مؤمنان و مؤمنات نسبت به همدیگر محبت دارند، یکدیگر را دوست دارند، و دلسوز همدیگر هستند، لذا نمیخواهید به گناه مبتلا شوند، نمیخواهند کاری بکنند و راهی بروند که نهایت آن، عذاب ابدی هست. آن محبت حاکم بر مؤمنان و مؤمنات ایجاب میکند که امر به معروف و نهی از منکر در میان آنها وجود داشته باشد.
شاید در این آیه از هر معنا بتوان استفاده کرد.
اما وقتی خداوند در مقابل مؤمنان صحبت از منافقان میکند، میفرماید: المنافقون و المنافقات بعضهم من بعض و نمیفرماید: بعضهم اولیاء بعض و به جای یامرون بالمعروف میگوید: یامرون بالمنکر و ینهوم عن المعروف در این جا چند سؤال مطرح است که در حد توان این مجموعه به بررسی آن میپردازیم.