از آنجا که نیاز به لباس و مسکن، چنانکه قبلا هم گفتهایم، فطری و طبیعی انسان است، خود به خود و در اصل بار ارزشی مثبت یا منفی ندارد، بلکه، ارزش آن نیز به کمیت، کیفیت و جهت تامین این نیاز مربوط میشود.
در حوزه اخلاق و ارزش از مقدار و کمیت بهره برداری سخن به میان میآید و سؤال این است که چه مقدار میبایست به دنبال لباس و مسکن رفت؟ و در پاسخ این سؤال باید بگوییم: مسلما آن اندازهای که انسان به لباس و مسکن را بر طرف سازد، طبعا، ارزش منفی نخواهد داشت.
ما قبلا، توضیح دادهایم که بطور کلی در هیچ یک از لذتهای انسان اصل لذتبری، به خودی خود، ارزش منفی یا ارزش مثبت ندارد. و اگر به زبان فقهی بگوییم مباح است؛ ولی، اگر دلبستگی به لباس و مسکن انسان را از سایر کمالات باز دارد، در این صورت، کارهایی که بر اساس این دلبستگی افراطی از انسان صادر میشود ارزش منفی پیدا میکند.
از اینجا است که ملاحظه میکنید در بعضی از آیات بعضی از موارد تعارض را مطرح و ارزش منفی آنها را بیان کرده است:
قل ان کان اباؤکم و ابنائکم واخوانکم وازواجکم و عشیرتکم و اموال اقترفتموها و تجاره تخشون کسادها و مساکن ترضونها احب الیکم من الله و رسوله و جهاد فی سبیله فتربصوا حتی یأتی الله بامره و الله لایهدی القوم الفاسقین.(211)
بگو اگر پدرانتان و فرزندانتان و برادرنتان و همسرانتان و خویشانتان و اموالی که جمعآوری کردهاید و تجارتی که از کسادی آن بیماناک هستید و مساکن و جایگاههایی که مورد رضایت و خشنودی شماست از خدا و رسول و جهاد در راه او در نزد شما محبوبتر و دوست داشتنی تراند پس منتظر بمانید تا امر خداوند در رسد و خداوند قوم فاسق را هدایت نمیکند.
جایی که انسان بر سر دو راهی قرار میگیرد که یا باید مسکن مورد پسند خود را حفظ کند یا به انجام تکلیف الهی بپردازد، اگر دلبستگی به مسکن، مانع شود از این که انسان به جهاد برود یا سایر تکالیفش را انجام دهد، در اینصورت، این دلبستگی افراطی خواهد بود و ارزش منفی پیدا میکند، زیرا با یکی دیگر از کمالات انسانی تعارض پیدا کرده است؛ ولی اگر مزاحمتی با هیچ یک از شؤون فردی و مصالح اجتماعی انسان نداشته باشد، التذاذ از آن مشروع است و ارزش منفی ندارد.
بنابراین، میتوان گفت: لذتبری از لباس و مسکن، به لحاظ یکی از دو جهت عارضی، محدود خواهد شد: یا از جهت راه تحصیل مسکن است که باید از راه مشروع و با پول حلال تهیه و فراهم گردد، و دوم از جهت مزاحمت آن با شؤون و کمالات دیگر انسان است که نباید دلبستگی به مسکن شخص را از تحصیل کمالات دیگر باز دارد و در غیر اینصورت، این دلبستگی و آثار و ظواهر رفتاری آن از ارزش منفی برخوردار خواهد بود.