احساسات و انفعالات سطحیترین و آشکارترین مرتبه از مراتب نفس را تشکیل میدهد؛ یعنی، اگر عمیقترین نقطه روح و نفس انساین را همان عمیقترین نقطه وحدت و بساطت نفس تلقی کنیم و از آن نقطه وحدت به سوی کثرت و از اعماق پیچده به طرف ظواهر سطحی نفس بالا بیائیم از مراتب مختلف نفس خواهیم گذشت و نهایتا به مرتبه سطحی و آشکار احساسات و انفعالات میرسیم.
آدمی وقتی چیزی را دوست داشت و برای رسیدن به آن تلاش کرد اما به خواسته خود نرسید یک حالت انفعالی در سطح نفس وی پدید آید که حزن و اندوه نام دارد و در مقابل اگر به خواسته خود برسد احساس دیگری به وی دست خواهد داد و حالت دیگری به وی دست میدهد که شادی نام دارد؛ ولی، اگر از اصل خواستهای نداشته باشد تا برای رسیدن به آن سعی و تلاش بپردازد در اینصورت، نفس و روان چنین انسانی از هر دو حالت غم و شادی، عاری است.
و نیز اگر شخص احساس کند که خواسته هایش به خطر افتاده است و یا متوجه شود که احتمالا باید از محبوب و مطلوب خود جدا شود و آنچه را که با رنج و تلاش به دست آورده است از دست بدهد حالت انفعالی دیگری به وی دست خواهد داد که خوف نامیده میشود و در مقابل، اگر خطری وی و خواستههایش را تهدید نکند و یا عامل خطرناک و تهدید کنندهای را در پیش رو و مسیر زندگی خویش نیابد احساس امنیت به وی دست خواهد داد.
چنانکه شخص اگر تلاشهای خود را در رسیدن به هدف و مطلوب خویش موثر تشخیص دهد حالت رجاء و امید و یا دلگرمی به کار در نفس وی حاصل آید و اگر آنها را بیثمر و بیفایده تشخیص دهد حالت یأس و ناامیدی و دلسردی از کار به وی دست دهد.
حالات نامبرده را احساسات و انفعالات گویند و سطحیترین مراتب نفس را تشکیل میدهند که متاثر از سایر شؤون و خواستههای نفس میباشد.
آنچه را که تاکنون گفتهایم توضیحی بود درباره ساختمان نفس آنچنان که ما تصور میکنیم بدین منظور که طرحی برای بررسی مسائل مربوط به نفس داشته باشیم و روشن باشد از کجا بررسی این مسائل را باید آغاز کنیم و به ترتیب ادامه دهیم و نهایتا به کجا ختم میشود.