امام صادق (علیه السلام) روزی به عمرو که در میان جمعی از یارانش بود فرمود:
مردی را مییابی که در هنگام سخنرانی یک لام و یا واو اشتباه نمیکند ولی دلش از شب تیره و تار، تاریکتر است. بالعکس بمردی برخورد میکنی که نمیتواند آنچه در دل دارد، بزبان آرد و بیان کند اما دلش مانند چراغ پرفروغ است.
در خبر دیگر امام باقر (علیه السلام) به سعد (یکی از شاگردانش) فرمود:
ان القلوب اربعه: قلب فیه نفاق و ایمان. و قلب منکوس و قلب مطبوع، و قلب از هراجرد.
یعنی: براستی که دلها، چهار گونه است، دلی که در آن، هم نفاق است و هم ایمان، و دلی که وارونه است، و دلی که زنگار گرفته است، و دلی که روشن و تابناک و پاک است.
سعد گوید، عرض کردم: دل روشن و تابناک کدام است؟
امام باقر (علیه السلام) فرمود: در دل روشن و تابناک هیئتی بمانند چراغی است - و اما دل زنگار گرفته، دل منافق است؛ و اما دل تابناک، قلب مؤمن است، اگر خدا نعمتی باو بخشد شکر و سپاس گوید و اگر گرفتارش کند صبر کند؛ و اما دل وارونه، قلب مشرک است، (که هیچ سخن حقی در آن قرار نمیگیرد) سپس این آیه را بخواند:
افمن یمشی مکباً علی وجهه اهدی امن یمشی سویاً علی صراط مستقیم - الملک - 22.
یعنی: آیا کسی که بر صورت خود نگونسار راه رود راه یافتهتر است، یا آنکه روی دو پا و راست و درست بر راه مستقیم برود؟
و اما آن دلی که در آن ایمان و نفاق بهم آمیخته، آنان قومی بودند در طائف - که گاهی مؤمن میشدند و گاهی منافق - هرگاه یکی از آنها در حال نفاق اجلش میرسید در حال نفاق میمرد و اگر در حال ایمان مرگش میرسید نجات مییافت(45).
در خبر دیگری ابوحمزه ثمالی از امام باقر (علیه السلام) روایت کرده که فرمود:
بتحقیق دلها سه گونهاند: دلی که وارونه است و هیچ سخن خوب و عقیده حقی در آن قرار نمیگیرد، و آن، قلب کافر است؛ و دلی که در آن، نکته سیاهی است و خیر و شر در آن در کشمکش باشند هر کدام بر دل نشیند بر دیگری پیروز شود؛ و دلی که مفتوح و گشاده است، و در آن چراغهائی تابانند که روشنائی آن تا روز قیامت خاموش نگردد، و آن، قلب مؤمن است.