تربیت
Tarbiat.Org

خانه

اخلاق در قرآن جلد اول‏
آیت الله محمد تقی مصباح یزدی‏‏

الف - انسان موجودی است مختار.

اصولاً، خودسازی و تزکیه و تهذیب اخلاق وقتی برای انسان میسر است که معتقد به توانایی خود در بدست آوردن کمالات و ارزشهایی باشد و اگر گمان کند که تلاشهایش بی‏فایده و در تکامل او و تغییر سرنوشتش بی‏تأثیر است، جایی برای تزکیه و تهذیب وی باقی نخواهد ماند؛ چرا که اگر انسان در کارهایش مجبور باشد و اختیاری در ساختن سرنوشت خود نداشته باشد دیگر امر و نهی وی که باید چنین کنی و نباید برای او بی معنا خواهد بود.
همه نظامهای اخلاقی، مختار بودن انسان را به عنوان یک اصل موضوعی یا صریحاً پذیرفته‏اند و یا پذیرش این اصل در درون آنها نهفته است، هر چند طرفداران آن نظام توجهی به آن اصل نداشته باشند. طبعاً، این حقیقت در نظام اخلاقی اسلام نیز به عنوان یک اصل موضوعی مطرح خواهد بود.
بنابراین، به هنگام بررسی مبادی نظام اخلاقی اسلام و معرفی کردن اصول موضوعه‏اش، مختار بودن و انتخابگری انسان را، نخستین اصل از اصول موضوعه آن قرار می‏دهیم که در بخشهای سابق معارف قرآن، بویژه در بحث انسان شناسی تا حدی مورد بررسی قرار گرفتند و در این مقال جای بررسی آن نیست و با اعتماد به همان چه که گذشت صحت آن را مفروض گرفته و به عنوان اصل موضوعی از آن استفاده می‏کنیم.
توجه به اصل نامبرده، علاوه بر این، از نظر تربیت نیز اهمیت فراوانی دارد؛ زیرا، اگر شکلی از جبرگرایی در انسان وجود پیدا کند و معتقد شود در کارهایش اختیاری از خود ندارد و محکوم عوامل جبری بیرونی است، طبعاً در تلاشهایش سست می‏گردد و احساس مسئولیت از وی سلب خواهد شد.
معمولاً، انسانهایی که تنبل هستند و نمی‏خواهند خود را به زحمت بیندازند، فعالیت کنند و با نفس یا دشمن خارجی به مبارزه برخیزند، یک نحوه گرایش جبری پیدا می‏کنند و اگر از ایشان سوال شود که چرا خود را تزکیه نمی‏کنید؟ در پاسخ سعی می‏کنند رفتار خویش را به یک عامل جبری نسبت دهند و فی‏المثل کسی می‏گوید: این ارثی است؛ پدر من چنین بوده من هم چنین شده‏ام یا می‏گوید: محیط مرا این چنین بار آورده است و من تقصیری ندارم و یا اگر فردی معتقد و متدین باشد، دست به دامن فلسفه و عرفان می‏زند و می‏گوید: کارها همه به دست خداست و ما کاره‏ای نیستیم و یا قضا و قدر را بهانه می‏کند و می‏گوید: ما چه بخواهیم چه نخواهیم، کار بکنیم یا نکنیم، آنچه که باید بشود می‏شود و مقولاتی دیگر از این قبیل. در حقیقت ریشه روانی این پاسخها در تنبلی و راحت طلبی انسان است و اگر چه در مواردی مطالب حقی را مطرح کند ولی نتایج باطل از آنها می‏گیرد. البته ما در باب توحید ثابت کرده‏ایم که همه کارها استقلالاً از خداست و قرآن حتی در آیاتی در زمینه اخلاق هم این حقیقت را گوشزد کرده که این خداوند است که انسان را هدایت می‏کند. آنجا که با لحنی قاطع می‏گوید:
انک لا تهدی من احببت و لکن الله یهدی من یشاء و هو اعلم بالمهتدین(15).
[این تو نیستی که هر که را دوست داشته باشی هدایت کنی بلکه خداوند هر که را خواست هدایت می‏کند و نسبت به هدایت یافتگان داناتر است.]
یا می‏فرماید:
و لکن الله حبب الیکم الایمان و زینه فی قلوبکم و کره الیکم الکفر و الفسوق و العصیان(16).
[بلکه خداوند ایمان را محبوب شما قرار داد و در دل شما زینتش بخشید و کفر و فسوق و نافرمانی را نزد شما زشت گردانید].
و همه چیز را تا آخرش که پاداش و نتایج اخروی بر آن مترتب می‏شود به خدا نسبت می‏دهد. خداست که به شما رحمت می‏دهد. خداست که مؤمنین را وارد بهشت می‏کند. خداست که بر آنها فضل و رحمت ارزانی می‏دارد. همه اینها به جای خود حقایقی است مسلم و قرآن روی این حقایق، تأکید فراوان دارد؛ ولی، در جای خودش مطرح شده است که این حقایق هیچ گاه به معنای نفی اختیار از انسان نیست؛ چرا که فاعلیت الهی در طول فاعلیت انسان بوده و معارض با آن نیست تا آن را نفی کند.
به هر حال مردمی که سروکار با دین ندارند به یک سری عوامل مادی نظیر: قانون وراثت، جبر محیط، جبر تاریخ که کم و بیش بر زبانها جاری است تمسک می‏جویند؛ ولی در حقیقت، همه اینها بهانه‏هایی است که خود را به وسیله آن تبرئه می‏کنند. چون انسان مایل نیست در پیشگاه وجدان خود و یا حداقل در پیش دیگران گنهکار باشد؛ از این رو، با آوردن این بهانه‏ها سعی دارد از خود سلب مسئولیت کرده گناه خویش به گردن دیگران: پدر، مادر، استاد، محیط، تاریخ و... بیندازد.
چنانکه برای بعضی از مؤمنین و متدینین نیز که تعالیم اسلام را درست نمی‏شناسند و حقیقت آن را درک نمی کنند در فهمیدن معنی قضا و قدر و یا مفهوم توحید افعالی و امثال اینها خرافات و انحرافاتی پیدا می‏شود. بعضیها گرایش صوفی مآبانه پیدا نموده و از این رهگذر نسبت به وضع جامعه و مسائل اجتماعی از خود سلب مسئولیت می‏کنند. و به بهانه اینکه آنچه اتفاق می‏افتد کار خداست و خواه و ناخواه باید انجام شود، از زیر بار سنگین تکالیف اجتماعی شانه خالی می‏کنند. آری این کج اندیشی‏ها و افکار غلط، خواه در بعد مادی یا الهی، اینگونه در اعمال و رفتار انسان، تأثیر چشمگیر دارد.
قرآن بدون آنکه تأثیر عوامل نامبرده را نفی یا فاعلیت الهی را انکار کند، مسئولیت کار انسان را به عهده خود او می‏گذارد، فاعلیت حقیقی و تأثیر استقلالی را منحصر در خداوند می‏داند ولی هیچ گاه این سخن به معنای سلب تأثیر از فاعلها و علل قریبه نیست و نیز در این جهان، عواملی نظیر وراثت، محیط، شیر، خوراک و... هستند که در افعال انسان تأثیر می‏گذارند؛ ولی، بینش اسلامی با قبول تأثیر همه عوامل نامبرده، روی اختیار خود انسان به عنوان مهمترین آنها زیاد تکیه و تأکید می‏کند؛ یعنی، این عوامل علل تامه فعل نیستند و صرفاً مقتضیاتی برای آن به شمار می‏روند و از این رو، هر اندازه که انسان اراده و اختیار دارد به همان اندازه مسئول است عوامل فوق هیچ گاه اختیار را از انسان سلب نمی‏کنند و نمی‏توانند بهانه ارتکاب گناه و کجروی انسان شمرده شوند؛ چرا که، در هیچیک از شرائط فوق، جبری وجود ندارد و انسان مختار است. توجه به این حقیقت بهانه‏ها را از دست انسان می‏گیرد، احساس مسئولیت را در وی زنده می‏کند، او را تلاشگر و فعال بار می‏آورد و از نقطه نظر تربیت اهمیت فراوان دارد. جهان بینی‏ها و ایدئولوژیهایی که گرایش جبری در ذهن پیروان خود القاء می‏کنند، از این رهگذر انسانهایی بی تفاوت، غیر مسئول، خودخواه، از خود راضی و بهانه‏گیر بار می‏آورند انسانهایی که نه تنها همیشه مرتکب گناهان و اشتباهات می‏شوند؛ بلکه پیوسته نیز سعی دارند گناهان و اشتباهات خود را به گردن دیگران بیندازند و یا به عوامل دیگری مثل: محیط، تاریخ، جامعه و غیره نسبت دهند.
از آنچه گذشت نتیجه می‏گیریم که در بررسی نظام اخلاقی اسلام بیش از هر چیز باید بر اختیار انسان تکیه کنیم و در فهم معارف اسلام: توحید، قضا و قدر و دیگر معارف که سهل انگاری در آنها ممکن است خسارت بار و انحراف آور باشد، کاملاً دقت کنیم. از اینکه سستیها و تنبلیها و انحرافات عملی سبب کج فهمی و کج اندیشی ما بشود و بهانه‏ای برای شانه خالی کردن از زیر بار مسئولیت‏ها و تکالیف اجتماعی به دست ما بدهد بر حذر باشیم. و به این نکته نیز توجه داشته باشیم که مختار بودن انسان از بدیهی‏ترین اصول اخلاقی اسلام و از محکمترین معارف و عقاید اسلامی است که باید تشابه معارف و ابهام عقاید دیگر را قبل از آنکه سبب تردید ما در این اصل محکم و قطعی شوند، به وسیله این اصل محکم و قطعی، تصحیح کنیم؛ چرا که، سراسر قرآن شهادت می‏دهد که با انسان به عنوان موجودی مختار سر و کار دارد. و با وی بعنوان موجودی مسئول برخورد می‏کند.