کلینی (رحمه اللَّه) از حضرت صادق (علیه السلام) روایت کرده است که تفأل مکن به قرآن(89).
مشایخ ما (رحمةاللَّه علیهم) این حدیث را تأویل میکردند که مراد نهی از فال گشودن از قرآن است که احوال آینده را از آیات مناسبه استنباط کنند، چنانچه بعضی از جهّال این را وسیله روزی خود کرده به این نحو مردم را فریب میدهند.
و به خاطر قاصر فقیر میرسد که ممکن است که مراد نهی از تفأل و تطیری باشد که اکثر خلق از دیدن و شنیدن بعضی امور میکنند، و بعضی را بر خود مبارک و بعضی را شوم میگیرند، مانند صدای کلاغ و جغد و دیدن بعضی از حیوانات و غیر آن در افتتاح سفر و احوال دیگر. یعنی از شنیدن بعضی از آیات کریمه فال نیک و فال بد میگیرند، و شاید یک حکمتش این باشد که باعث کم اعتقادی مردم به قرآن کریم نگردد اگر موافق نیفتد.
و استخاره به قرآن مجید به چندین طریق معروف است و در بعضی از کتب مذکور است:
اول: آن که بعد از طلب خیر از جناب مقدس ربانی مصحف را بگشاید و آیه اول صفحه دست راست را ملاحظه نماید، اگر آیه رحمتی یا امر به خیری باشد خوب است، و اگر آیه غضبی یا نهی از شرّی یا عقوبتی باشد بد است، و اگر ذوجهتین باشد یا مشتبه باشد میانه است.
چنانچه شیخ طوسی در تهذیب و صاحب کتاب (90)الغایات و سید بن طاووس (رضی اللَّه عنهم) به سند معتبر روایت کردهاند که یسع بن عبداللَّه قمی به حضرت صادق (علیه السلام) عرض کرد که من اراده میکنم کاری را و طلب خیر از حق تعالی میکنم و رأیم بر یک طرف قرار نمیگیرد، حضرت فرمود: که نظر کن در هنگامی که به نماز برمی خیزی، زیرا که دورترین احوال شیطان از آدمی حالتی است که به نماز میایستد، پس ببین که چه چیز در دلت میافتد و اخذ کن به آن، و بگشا مصحف را پس نظر کن به سوی اول چیزی که میبینی در مصحف، پس به آن عمل کن انشاءاللَّه.
مؤلف گوید: که ظاهر آن است که مراد آن باشد که یا بگشا، و آن حضرت دو طریق بجهت استخاره و تشخیص خیر بیان فرموده باشد، و همچنین مراد از اول چیزی که میبینی اول صفحه باشد، زیرا که غالب آن است که اول نظر بر آن میافتد.
و مؤید این معنی است آنچه روایت کرده است ابن ادریس (رحمه اللَّه) در کتاب سرائر از شخصی از اصحاب که گفت: در خدمت حضرت امام زین العابدین (صلوات اللَّه علیه) بودم و عادت آن حضرت این بود که چون نماز صبح میکرد با کسی سخن نمیگفت تا آفتاب طلوع میکرد، و روزی که زید فرزند آن حضرت متولد شد بعد از نماز صبح آن حضرت را بشارت به ولادت او دادند، پس رو به اصحاب خود کرد و گفت: چه نام کنم این فرزند را؟ هر یک از حاضران نامی گفتند.
حضرت مصحف طلبید و در دامن خود گذاشت و گشود در اول صفحه این آیه بود ...و فضّل اللَّه المجاهدین علی القاعدین أجراً عظیماً(91).
پس مصحف را بر هم گذاشت و بار دیگر گشود این آیه در اول صفحه بود انّ اللَّه اشتری من المؤمنین أنفسهم و أموالهم بأنّ لهم الجنة یقاتلون فی سبیل اللَّه فیقتلون و یقتلون وعداً علیه حقاً فی التّوراة و الانجیل و القرآن و من أوفی بعهده من اللَّه فاستبشروا ببیعکم الذی بایعتم به و ذلک هو الفوز العظیم.(92) پس حضرت دوبار فرمود: که واللَّه زید است و او را زید نام کرد(93).
مؤلف گوید: که چون حضرت سجاد (علیه السلام) میدانستند که یکی از فرزندان او که مسمّی به زید خواهد بود در جهاد مخالفان شهید خواهد شد و در این دو آیه که در استخاره ظاهر شد اشاره به شهادت او بود به این سبب دانستند که این همان فرزند است، پس او را به زید مسمی گردانیدند،و دلالت میکند بر استخاره به این نحو که مذکور شد، بلکه ایمائی به جواز تفأل به قرآن نیز دارد.
و ایضاً سید (رحمة اللَّه علیه) در فتح الابواب گفته است که خطیب مستغفری در دعوات خود ذکر کرده است که هرگاه خواهی تفأل نمائی به کتاب خدا، پس سه مرتبه سوره قل هو اللَّه أحد را بخوان و سه مرتبه صلوات بر محمد و آل محمد بفرست، پس بگو اللّهمّ تفألت بکتابک و توکّلت علیک فأرنی من کتابک ما هو المکتوم من سرک المکنون فی غیبک پس مصحف مجید را بگشا و عمل کن به آنچه در سطر اول صفحه دست راست ظاهر میشود بی آن که اوراق و سطور را بشماری، و این را از حضرت رسول (صلی اللَّه علیه و آله) روایت کرده است(94).
مؤلف گوید: که این حدیث اگرچه از طرق عامه روایت شده است اما مؤید استخاره صفحه اول میتواند شد.
طریق دوم استخاره قرآن مجید: آن است که به صفحه اولی عمل نکنند و آن چند قسم است:
اول: آن است که فقیر دیدم به خط شیخ جلیل شیخ شمس الدین محمد صاحب الکرامات و المقامات جدّ شیخ الاسلام و المسلمین شیخ بهاء الدین محمد (قدس اللَّه روحهما)، که از خط شیخ سعید شهید، محمد بن مکی (رفع اللَّه درجته) نقل کرده که او به سند معتبر از مفضل بن عمر روایت کرده است که گفت: با جمعی از اصحاب در خدمت حضرت امام جعفر صادق (علیه السلام) نشسته بودیم، پس یکی از ایشان به خدمت آن حضرت عرض کرد که گاه هست اراده کاری و قصد حاجتی میکنیم، پس مصحف مجید را بر میداریم و حاجت خود را به خاطر میآوریم و قرآن را میگشائیم و بعد از آن به ورق اول نظر میکنیم و به آن استدلال بر نیک و بد حاجت خود میکنیم.
حضرت فرمود: که میدانید به چه نحو باید کرد؟ واللَّه که نمیدانید، گفتم فدای تو شوم چگونه باید کرد؟ فرمود: که هرگاه یکی از شما را حاجتی باشد و قصد آن داشته باشد نماز جعفر را به جا آورد و دعایش را بخواند، و چون فارغ شود مصحف را بردارد و نیت کند فرج آل محمد را که ظهور حضرت صاحب الامر (علیه السلام) در این نزدیکی خواهد شد و بگوید: اللّهمّ ان کان فی قضائک و قدرک أن تفرج عن ولیّک و حجّتک فی خلقک فی عامنا هذا أوفی شهرنا هذا فأخرج لنا آیة من کتابک نستدلّ بها علی ذلک
پس مصحف را بگشاید و هفت ورق بگرداند، و از پشت ورق هفتم ده سطر بشمارد و نظر کند به سطر یازدهم که در آنجا امری بر او ظاهر خواهد شد در آن مطلبی که برای آن گشوده، پس مصحف را برهم میگذارد و بار دیگر برای حاجت خود قصد میکند و مصحف مجید را میگشاید و به همان نحو که مذکور شد عمل میکند تا حاجت او ظاهر شود.
و سید بن طاووس (قدس سره) نیز همین عمل را مرسل نقل کرده و گفته است که در کتب اصحاب ما دیدهایم، و این احتمال استخاره و فال هر دو دارد(95).
دوم: استخاره جلاله مشهور است که قرآن را بگشاید و در صفحه دست راست نظر کند و عدد لفظ اللَّه هر چه باشد بشمارد و بعدد آن از طرف چپ ورق بشمارد، و بعد از آن به همان عدد از صفحه دست چپ سطر بشمارد و آنچه از سطر آخر ظاهر شود عمل کند، و اگر در مرتبه اول استخاره لفظ جلاله در صفحه اول نباشد بار دیگر نیت کند و بگشاید تا جلاله ظاهر شود.
و این طریق را اگرچه از سید بن طاووس نقل میکنند، اما در کتاب او نیست و در غیر آن از کتب معتبره فقه و دعا به نظر فقیر نرسیده.
و لیکن به خط یکی از فضلای بحرین دیدم که نوشته بود که دیدم در یکی از تألیفات علمای امامیه (رضوان اللَّه علیهم) که مرسلاً از حضرت صادق (علیه السلام) روایت کرده بود که آن حضرت فرمود: که هرگاه بر احدی از شما کار تنگ شود مصحف را بدست گیرد و عزم کند بر عمل کردن به آنچه ظاهر شود بر او از جانب حق تعالی.
پس سوره حمد و سوره قل هو اللَّه أحد و آیة الکرسی و آیه و عندهمفاتح الغیب لایعلمها الاّ هو و یعلم ما فی البرّ و البحر و ما تسقط من ورقة الاّ یعلمها و لاحبّة فی ظلمات الارض و لارطب و لا یابس الاّ فی کتاب مبین و سوره انا أنزلناه، و سوره قل یا أیها الکافرون، و سوره قل أعوذ بربّ الفلق، و سوره قل أعوذ برب الناس، هر یک از اینها را سه مرتبه بخواند، پس متوجه شود به قرآن مجید و بگوید:
اللّهمّ انّی أتوجّه الیک بالقرآن العظیم من فاتحته الی خاتمته، و فیه اسمک الاکبر و کلماتک الثامّات، یا سامع کلّ صوت، و یا جامع کلّ فوت، و یا باریء النّفوس بعد الموت، یا من لاتغشاه الظّلمات، و لاتشتبه علیه الاصوات، أسألک أن تخیرلی بما أشکل علیّ به، فانّک عالم بکلّ معلوم غیر معلّم، بحقّ محمد و علیّ و فاطمة و الحسن و الحسین و علیّ بن الحسین و محمد الباقر و جعفر الصّادق و موسی الکاظم و علیّ الرضا و محمد الجواد و علیّ الهادی و الحسن العسکریّ و الخلف الحجّة من آل محمد علیه و علیهم السّلام.
پس مصحف را بگشاید و جلالات صفحه راست را بشمارد و به عدد آن اوراق از جانب چپ بشمارد، پس بعد از آن از صفحه دست چپ به همان عدد سطر بشمارد، پس به سطر آخر نظر کند که آن به منزله وحی است در مطلبی که دارد انشاء اللَّه تعالی(96).
و به خط بعضی از فضلا همین استخاره به این طریق به نظر رسیده، که آیة الکرسی تا هم فیها خالدون و آیة و عنده مفاتح الغیب تا کتاب مبین بخواند، و ده مرتبه صلوات بر محمد و آل محمد بفرستد، پس این دعا بخواند:
اللّهمّ انّی توکّلت علیک و تفألت بکتابک، فأرنی ما هو المکنون فی سرّک النحزون فی علم غیبک، برحمتک یا أرحم الراحمین. اللّهمّ أرنی الحقّ حقّاً حتی أتّبعه، و أرنی الباطل باطلاً حتّی أجتنبه بعد از آن مصحف را میگشاید و به همان نحو که مذکور شد عمل میکند.
و در تألیف بعضی از فضلا به همین نحو نقل کرده است، اما در دعا چنین است:
المحزون فی غیبک یا ذاالجلال و الاکرام، اللّهمّ أنت الحقّ و منزل الحق بمحمد صلّی اللَّه علیه و آله، اللّهمّ أرنی الحقّ حقّاً حتی أتبعه، و أرنی الباطل باطلاً حتی اجتنبه یا أرحم الرّاحمین.
سوم: آن است که سید (رضی اللَّه عنه) در فتح الابواب ذکر کرده است که از بدر بن یعقوب أعجمی (رضوان اللَّه علیه) در روضه حضرات کاظمین (صلوات اللَّه علیهما) شنیدم که گفت مصحف را برمی داری و میگوئی: اللّهمّ ان کان فی قضائک و قدرک أن تمنّ علی أمّة نبیّک بظهور ولیّک و ابن بنت نبیّک، فعجّل ذلک و سهّله و یسره و کمّله، و أخرج لی آیة أستدلّ بها علی أمر فأءتمر أو نهی فأنتهی فی عافیة و اگر تواند حاجت خود را بگوید، پس هفت ورق بگرداند، پس از روی دوم ورق هفتم هفت سطر بشمارد، و در سطر هفتم تفأل کند برای مطلب خود(97).
چهارم: آن است که باز سید (رحمه اللَّه) از شیخ بدر مذکور روایت کرده است که بعد از خواندن دعائی که مذکور شد مصحف را بگشاید و هفت ورق بگرداند و از صفحه دوم ورق هفتم و صفحه اول ورق هشتم عدد جلاله آنچه باشد بشمارد، و بعدد جلالههای هر دو صفحه باز ورق بگرداند، پس از صفحه دوم ورق آخر سطر به عدد جلاله بشمارد و در سطر آخر آنچه بر او ظاهر شود عمل کند(98).
پنجم: باز سید (رضی اللَّه عنه) از شیخ بدر مذکور (رحمه اللَّه) روایت کرده است که دعای سابق را بخواند و مصحف شریف را بگشاید و هشت ورق بعد از آن بشمارد، و از صفحه اول ورق هشتم ده سطر بشمارد، و به سطر یازدهم تفأل کند(99).
مؤلف گوید: که اقسام طریق دوم استخاره مصحف، هیچ یک مستند معقولی ندارد، خصوصاً سه قسم آخر که هیچ یک را به معصومین (علیهم السلام) نسبت ندادهاند. و چون در بعضی از این استخارات وارد شده است که بعد از نماز حضرت جعفر (علیه السلام) به عمل آورند مناسب است که مختصری از کیفیت آن مذکور شود.
بدان که مشهورترین طرقش آن است که چهار رکعت بکند بدو سلام، و در رکعت اول بعد از فاتحه سوره اذا زلزلت، و در دوم سوره عادیات، و در سوم اذا جاء نصراللَّه، و در چهارم قل هواللَّه أحد بخواند، و در هر رکعت بعد از فراغ از قرآت پانزده مرتبه بگوید سبحان اللَّه و الحمدللَّه و لا اله الاّ اللَّه و اللَّه اکبر پس در رکوع و سر برداشتن از آن و در سجود اول و بعد از سربرداشتن و در سجده دوم و بعد از سربرداشتن در هر یک ده مرتبه این تسبیحات را بخواند.
و اگر در سجده آخر بعد از تسبیحات این دعا را بخواند بهتر است: سبحان من لبس العزّ و الوقار، سبحان من تعطّف بالمجد و تکرّم به، سبحان من لاینبغی التّسبیح الاّ له، سبحان من أحصی کلّ شیء علمه، سبحان ذی المنّ و النّعم، سبحان ذی القدرة و الکرم، سبحان ذی العزّة و الفضل، سبحان ذی القوة و الطّول، اللّهمّ انّی أسألک بمعاقد العزّ من عرشک، و منتهی الرّحمة من کتابک، و اسمک الاعظم الاعلی و کلماتک التّامّة الّتی تمّت صدقاً و عدلاً أن تصلّی علی محمد و آل محمّد پسحاجت خود را بطلبد، و اگر نتواند بگوید و أن تقضی لی حاجتی
و بعد از سلام بگوید یا ربّ یا ربّ بقدر آن که یک نفس وفا کند، و باز یا ربّاه یا ربّاه همانقدر، و باز یا ربّ یا ربّ همانقدر، و باز یا اللَّه یا اللَّه به همانقدر، و باز یا رحیم یا رحیم به همانقدر، پس هفت مرتبه یا رحمن یا رحمن پس هفت مرتبه یا أرحم الراحمین پس بگوید:
اللّهمّ انّی أفتح القول بحمدک، و أنطق بالثّناء علیک، و أمجّدک و لاغایة لمجدک [لمدحک - خ ل ]و أثنی علیک، و من یبلغ غایة ثنائک و أمد مجدک، و أنّی لخلیقتک کنه معرفة مجدک، و أیّ زمن لم تکن ممدوحا بفضلک، موصوفاً بمجدک، عوّداً علی المذنبین بحلمک، تخلّف سکّان أرضک عن طاعتک، فکنت علیهم عطوفاً بجودک، جواداً بفضلک، عوّداداً بکرمک، یا لا اله الاّ أنت المنّان ذو الجلال و الاکرام. و اگر آن سورهها را نداند هر سوره که بخواند خوب است، و این دعاها نیز شرط نماز نیستند بلکه از مکملات نمازند، و سایر آداب و ادعیه را در ربیع الاسابیع(100) ذکر کردهایم.
و چون راوی آن استخاره و این دعا هر دو مفضل بن عمر است دور نیست که دعائی که در حدیث استخاره وارد شده است اشاره به این دعا باشد، لهذا این دعا را در اینجا اختیار کردیم.