صفت دوم شک و حیرت است که عاجز بودن نفس باشد از تحقیق حق و رد باطل در مطالب و منشأ آن غالباً تعارض ادله است و علاج آن آن است که تأمل نماید اولا در آنکه اجتماع و ارتفاع نقیضین(34) از محالات است پس البته یکی از شقوق متصوره حق و تتمه باطل است، پس دامن سعی و اجتهاد بر میان زند و استقصای تام از ادله مناسبه با مطلب نماید تا جزم به حقیقت یک طرف نماید، و مواظبت بر طاعات و عبادات و قرائت قرآن و مصاحبت با اهل ورع و صلحای از اهل ایمان و تضرع و زاری به درگاه خداوند رحمن اقوا معینی است از برای دفع شکوک و تحصیل ایقان، به خصوص برای کسیکه قادر نباشد بر فهم ادله یا تحصیل آن.
یقین
و مقابل این دو صفت رذیله یعنی جهل مرکب و حیرت یقین است، و اقل مراتب آن اعتقاد ثابت جازم مطابق با واقع است و مرتبه یقین اشرف مراتب و افضل فضائل است. و در حدیث نبوی صلی الله علیه و آله و سلم است که الیقین الأیمان کله(35) و از حضرت صادق (علیه السلام) مروی است که عمل اندک با یقین بهتر است در نزد خدا از عمل بسیار بدون یقین و از برای صاحب یقین علاماتی چند است. اول آنکه در امور خود بغیر پروردگار التفات نکند، و مقاصد خود را از غیر او نجوید و در هیچ امری خود و دیگران را منشأ اثر نداند بلکه همه امور را مستند بذات مقدس او و همه احوال را منسوب به وجود او داند و چنان داند که آنچه مقدر است به او خواهد رسید.
(عن المناقب لقطب المحدثین محمد بن شهر آشوب - رضوان الله علیه - کان مکتوبا علی درع امیرالمؤمنین علیه السلام:
ای یومی من الموت افر - یوم لم قدر ام یوم قدر
یوم لم یقدر لااخشی الوعی - یوم قد قدر لاتغنی الحذر(36)
و در این هنگام در نظر او تفاوتی نخواهد بود میانه فقر و ثروت، و مرض و صحت و ذلت و عزت و امثال اینها زیرا که در این احوال چشم از وسائط پوشیده و منبع همه احوال را از یک سرچشمه میبیند و آنرا از حکیم مطلق و خیر محض میداند، دوم آنکه در همه اوقات و حالات در نهایت ذلت و انکسار در خدمت پروردگار بوده، روز و شب مشغول بجا آوردن خدمت او باشد و پیوسته خود را در پیشگاه شهود حضرت حق حاضر و او را به همه افعال و اعمال خود ناظر داند سوم آنکه مستجاب الدعوات بلکه صاحب کرامات باشد، زیرا که هر قدر که یقین انسان زیاد میشود و جنبه تجرد(37) او غالب میگردد، به این سبب قوه تصرف در جمیع مواد کاینات که از شأن مجردات است به جهت او حاصل میشود، و از برای یقین سه مرتبه است. و عین الیقین و حق الیقین و تفصیل این مراتب را این مختصر گنجایش ندارد.